بستان

بُسْتان‌، نام‌ بخش‌ و شهری‌ در استان‌ خوزستان‌.

 
بخش‌ بستان

این‌ بخش‌ در شهرستان‌ دشت‌ آزادگان‌ (دشت‌ میشان‌) قرار دارد و از شمال‌ و شمال‌ شرقی‌ به‌ شوش‌، از شمال‌ غربی‌ به‌ ایلام‌، از غرب‌ به كشور عراق‌، از جنوب‌ به‌ بخش‌ هویزه‌، و از جنوب‌ شرقی‌ به‌ بخش‌ سوسنگرد محدود است‌ (نك‍ : سرشماری... ، نقشه‌). 
بخش‌ بستان‌ از دو دهستان‌ به‌ نامهای‌ بستان‌ و سعیدیه‌، به‌ مركزیت‌ شهر بستان‌ تشكیل شده است‌ (نك‍ : نشریه‌... ، 25). بستان‌ جزئی‌ از جلگه خوزستان است و ارتفاع‌ چندانی‌ ندارد و ارتفاعات‌ قابل‌ ذكر آن‌ تپه‌های شنی و كوههای كم ارتفاعی در شمال‌ خاوری آن‌ به‌ نام‌ میش‌داغ‌ است‌ كه‌ ارتفاع‌ بلندترین‌ نقطۀ آن‌ 270 متر است‌. این‌ كوه‌ در 30 كیلومتری‌ شمال‌ شهر بستان‌ قرار دارد. آب‌ و هوای‌ این‌ بخش‌ گرم‌ و مرطوب‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها ...، 5؛ جعفری‌، كوهها...، 527). تنها رود مهم‌ این‌ بخش‌ كرخه‌ است‌ كه‌ پس‌ از عبور از كنار شهر بستان‌ به‌ چندین‌ شاخه‌ تقسیم‌ می‌شود و شاخۀ اصلی‌ آن‌ در باختر بستان‌ به‌ هورالعظیم‌ می‌ریزد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 4-5؛ جعفری‌، رودها... ، 391؛ افشین‌، 1 / 336-337). 
اقتصاد این‌ بخش‌ برپایۀ كشاورزی، دامداری‌، پرورش‌ طیور و صنایع‌ دستی‌ استوار است‌ و عمده‌ محصولات‌ كشاورزی‌ آن‌ عبارت‌ از برنج‌، گندم‌ و جو است‌ كه‌ به‌ دو طریقۀ آبی‌ و دیمی‌ كشت می‌شوند (میریان‌، 258؛ فرهنگ جغرافیایی‌ آبادیها، 5؛ آرمند، 40). بنابر سرشماری سال 1375ش بخش‌ بستان‌ دارای‌ 844‘10 نفر جمعیت‌ بوده‌ است‌ (نك‍ : سرشماری‌، سی‌ و نه‌). بیشتر ساكنان‌ این‌ بخش‌ از طوایف‌ بنی‌ طُرُف‌، سِواری‌ و سواعدند كه‌ پیرو مذهب‌ شیعه‌اند ( فرهنگ جغرافیایی ایران‌، 6 / 49). زبان محاورۀ اهالی بستان‌ عربی‌ است‌، لیكن‌ اهالی‌ تا حد زیادی‌ با زبان‌ فارسی‌ آشنا هستند و این‌ زبان‌ به‌ عنوان‌ زبان‌ رسمی‌ در مدارس‌ تدریس‌ می‌شود (بررسی‌... ، 73). 

شهر بستان‌

این‌ شهر در °48 طول‌ شرقی‌ و°31 و´43 عرض‌ شمالی‌ واقع‌ است‌ و ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دریا حدود 5 متر است‌. شهر بستان‌ در كنار رود كرخه‌ و در حاشیۀ هور هویزه‌، و بر سر راه‌ سوسنگرد به‌ دهلران‌ قرار دارد (جعفری‌، دائرۃ المعارف‌...، 183؛ مفخم‌، 1 / 66). بنابرسرشماری سال 1375ش‌ جمعیت‌ این‌ شهر بالغ‌‌بر 300‘7 نفر بوده‌ است‌ ( سرشماری‌، همانجا). آب‌ و هوای این‌ شهر گرم‌ و مرطوب‌ است‌ و دمای ‌هوا در تابستان‌ به‌بیشتر از°50 و در زمستانها به°‌1 می‌رسد ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 6). 
پیشینۀ تاریخی‌: در منابع‌ تاریخی‌ و جغرافیایی‌ اسلامی‌ نامی‌ از بستان‌ برده‌ نشده‌ است‌ و ظاهراً این‌ نام‌ از زمان‌ رضاشاه‌ به‌ بعد متداول‌ گشته‌ است‌ (میریان‌، همانجا). برای‌ نخستین‌ بار از این‌ شهر در منابع‌ دوره قاجاریه‌ با عنوان‌ بُسیتین‌ یاد شده‌ است‌ (نك‍ : نجم‌الملك‌، 59). بسیتین را مصغر واژۂ بستان‌ دانسته‌اند (امام‌ شوشتری‌، 243). همچنین در منابع دورۂ بعد، این‌ شهر با نام‌ بساتین‌ (جمع‌ بستان‌) نیز خوانده‌ شده‌ (كیهان‌، 3 / 454؛ آرمند، 41)، و در محل‌ به‌ لسبیتین‌ نیز معروف‌ بوده‌ است‌ (میریان‌، 256). 
در دورۀ ناصری‌ بسیتین‌ یكی از بلوكات معتبر هویزه بوده‌ است‌ (نجم‌الملك‌، همانجا). بنا به‌ گفتۀ نجم‌الملك‌ رود فِلت‌ كه‌ احتمالاً یكی‌ از شاخه‌های رود كرخه پیش از تغییر مسیر آن‌ بوده‌، از كنار بسیتین‌ عبور می‌كرده‌ است‌ و ساكنان‌ آن‌ با استفاده‌ از آب‌ همین‌ رود به ‌كشت‌ شلتوك‌ می‌پرداخته‌اند (همانجا)؛ كشتزارها و نخلستانهای‌ اطراف‌ بسیتین‌ بیش‌ از 10 فرسنگ‌ وسعت‌ داشت‌ كه‌ به‌ وسیلۀ شبكه‌های‌ وسیع‌ منشعب‌ از رود فلت‌ آبیاری‌ می‌شد (همو، 69) و در 1299ق‌ / 1882م‌ مبلغ‌ اجارۂ آن‌ 12 هزار تومان‌ بوده‌ است‌ كه‌ نشان‌ از آبادانی‌ آن‌ دارد (نك‍ : همو، 73). در این‌ دوره‌، ساكنان‌ بسیتین‌ را اعراب‌ سواری تشكیل‌ می‌دادند (نكـ: همو، 63؛ سیادت‌، 181). با انحراف‌ بستر رود كرخه‌ از مسیر قبلی‌ خود ــ كه‌ از میان‌ هویزه‌ می‌گذشت‌ (نك‍ : نجم‌الملك‌، 62) ــ و جاری شدن‌ آن‌ به‌ سوی‌ سوسنگرد و بستان‌، رفته‌رفته‌ اعراب‌ بنی‌ طرف‌ كه‌ در هویزه‌ و پیرامون‌ آن‌ به‌ سر می‌بردند، بر اثر بی‌آبی‌ به‌ بستان‌ كوچ‌ كردند و ساكنان‌ اصلی‌ آنجا، یعنی‌ طایفۀ سواری‌ را منهزم‌ ساخته‌، زمینهای آنان‌ را به‌ تصرف‌ درآوردند (پوركاظم‌، 140؛ سیادت‌، همانجا). 
بنابر قانون‌ تقسیمات كشوری مورخ‌ 6 آبان‌ 1316 بستان‌ یكی‌ از بخشهای‌ شهرستان‌ اهواز به‌ شمار می‌رفت‌ (رزم‌آرا، 32)، اما در 1323ش‌ با تبدیل‌ دشت میشان به شهرستان‌، بستان‌ نیز از اهواز جدا شد و به‌عنوان‌ یكی از بخشهای شهرستان دشت‌ میشان‌ محسوب‌ گردید ( جغرافیا... ، 1 / 686). در آغاز جنگ‌ ایران‌ و عراق‌ بخش‌ بستان‌ به‌ اشغال‌ نیروهای عراقی‌ درآمد و به‌ مدت‌ 427 روز در اشغال‌ آنها ماند و در 8 آذر 1360 طی‌ عملیات‌ طریق‌ القدس‌ آزاد شد ( روایت‌...، 39-40). در زمان‌ اشغال‌ بستان‌ توسط نیروهای عراقی‌ این‌ شهر ویران‌ شد و پس‌ از آزادسازی‌ آن‌ ستاد بازسازی‌ مناطق‌ جنگی‌ مقدمات‌ بازسازی بستان‌ و روستاهای‌ آن‌ را از مهر 1361 آغاز كرد ( اهم‌ فعالیتها...، 278-279). 

مآخذ

آرمند، عبدالصاحب‌ ، جغرافیای‌ تاریخی‌ دشت‌ میشان‌...، سوسنگرد، 1347ش‌؛ افشین‌، یدالله‌، رودخانه‌های‌ ایران‌، تهران‌، 1373ش‌؛ امام‌ شوشتری‌، محمدعلی‌، تاریخ‌ جغرافیایی‌ خوزستان‌، تهران‌، 1331ش‌؛ اهم‌ فعالیتهای‌ بازسازی‌ و نوسازی مناطق‌ جنگ‌زده‌ در سال‌ 1361 و 1362، دبیرخانۂ ستاد مركزی‌ باز سازی‌...، تهران‌، 1363ش‌؛ بررسی‌ مراكز فرهنگی‌ شهرهای استان‌ خوزستان‌ (شهرهای‌ شهرستان‌ دشت‌ آزادگان‌)، وزارت‌ ارشاد اسلامی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ پوركاظم‌، كاظم‌، نقش‌ عشایر عرب‌ خوزستان‌ در جهاد علیه‌ استعمار، تهران‌، 1375ش‌؛ جعفری‌، عباس‌، دائرۃ المعارف‌ جغرافیایی‌ ایران‌، تهران‌، 1379ش‌؛ همو، رودها و رودنامۀ ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ همو، كوهها و كوه‌نامۀ ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ رزم‌آرا، علی‌، جغرافیای نظامی‌ ایران‌ (خوزستان‌)، تهران‌، 1320ش‌؛ روایت‌ فتح‌، وزارت‌ ارشاد اسلامی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1375ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ دشت‌ آزادگان‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ سیادت‌، موسی‌، تاریخ‌ جغرافیایی‌ عرب‌ خوزستان‌، تهران‌، 1374ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیهای‌ كشور (بستان‌)، ادارۂ جغرافیایی‌ ارتش‌، تهران‌، 1365ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ ششم‌، دایرۂ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌، ج‌ 78؛ كیهان‌، مسعود، جغرافیای مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1311ش‌؛ مفخم‌ پایان‌، لطف‌الله‌، فرهنگ‌ آبادیهای‌ ایران‌، تهران‌، 1339ش‌؛ میریان‌، عباس‌، جغرافیای تاریخی‌ سرزمین‌ خوزستان‌، تهران‌، 1352ش‌؛ نجم‌الملك‌، عبدالغفار، سفرنامۀ خوزستان‌، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1341ش‌؛ نشریۀ دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، معاونت‌ سیاسی‌ اجتماعی‌ وزارت‌ كشور، تهران‌، 1379ش‌، شمـ 2 .

شیوا جعفری‌