بریده

بُرَیده‌، شهر و مركز سابق‌ منطقه قَصیم‌ در شمال‌ فلات‌ نجد، واقع‌ در ناحیه مركزی‌ عربستان‌. این‌ شهر در 25 كیلومتری‌ شمال‌ عُنَیزه‌ بر كرانۀ چپ‌ وادی‌ الرُّمه‌ قرار دارد كه‌ از مغرب‌ به‌ شنزار نفودالسَّر می‌پیوندد. بریده‌ در°26 و´20 عرض‌ شمالی‌ و°43 و´59 طول‌ شرقی‌ واقع‌ است‌ و ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دریا به‌ 610 متر می‌رسد (EI²؛ بریتانیكا، .(II / 374 در جلگه‌های‌ پست‌ رسوبی‌ آن‌ كه‌ میان تپه‌های‌ شنی‌ بریده‌ پراكنده‌اند، روستاها و باغستانهایی‌ پدید آمده‌ است‌ كه‌ خُبوب‌ نام‌ دارد. خُصَیبه‌، شُقه‌، رُدَیقه‌، زُنْقُب‌ وهَدیه‌ مهم‌ ترین‌ روستاهای‌ آن‌ به‌ شمار می‌آیند (بلادی‌، 45، 46؛ جاسر،266-269، حواشی‌). 
زمان‌ پیدایش‌ این‌ شهر به‌ درستی‌ معلوم‌ نیست‌. یاقوت‌ از بریده‌ به‌ عنوان‌ آبشخوری‌ از آن‌ بنوضبینۀ ازدی‌ نام‌ برده‌ است‌ (1 / 599) كه‌ معلوم‌ می‌دارد لااقل‌ از آن‌ ایام‌ مسكونی‌ بوده‌ است‌ (نیز نك‍ : زهرانی‌، 2 / 49). در سدۀ 10ق‌ / 16م‌ بریده‌ در حوزۂ اقتدار راشد دریبی‌ تمیمی‌ قرار داشت‌ كه‌ به‌ تدریج‌ نفوذ و سیطرۂ خود را بر اطراف‌ گستراند (خزعل‌، 293؛ نیز نك‍ : ریحانی‌، تاریخ‌... ، 101). در سده 12ق‌ / 18م‌، بریده‌ عرصه كشمكشهایی‌ میان‌ آل‌ رشید و آل‌ سعود و حكمرانان‌ محلی‌ بود كه‌ گهگاه‌ عثمانیان‌ و مصریان‌ نیز در این‌ منازعات‌ مداخله‌ می‌كردند (ابن‌ بشر، 1 / 77، 91ببـ ؛ فیلبی‌، .(201-210
درگیریهای‌ مستمر حمود دریبی‌، امیر بریده‌ با والی‌ عنیزه‌ كه‌ طرفدار آل‌ رشید بود، فرصت‌ مناسبی‌ پیش‌ آورد تا آل‌ سعود در 1182ق‌ / 1768م‌ به‌ یاری‌ امیر بریده‌ بشتابند و نفوذ خود را در منطقه‌ توسعه‌ دهند. آل‌ علیان‌ پس‌ از درگذشت‌ حمود دریبی‌ با آل‌رشید متحد شد و جانشین‌ وی‌ را از شهر راند. از این‌رو، بریده‌ دستخوش‌ ناآرامیهایی گشت‌ و سرانجام‌ با حمایت‌ آل‌ سعود، جُمَیلان‌ بن‌ حَمد امارت‌ آنجا را در دست‌ گرفت‌. در 1188ق‌ / 1774م‌ عُرَیعربن‌دُجَین‌، امیراَحساء، بریده‌ را از چنگ‌سعودیان‌ به‌ در آورد. عبدالعزیز بن‌ سعود نیز فرزندش‌ محمد را به‌ تسخیر آنجا فرستاد و او پس‌ از نبردی‌ طولانی‌ شهر را به‌ تصرف‌ آورد (خزعل‌، 293، 294؛ حمزه‌، 337). از آن‌پس‌، آل‌ سعود پیشروی‌ نیروهای‌ عثمانی‌ و طرفداران‌ آل‌ رشید را در بریده‌ سد كردند و دامنه نزاع‌ گسترش‌ یافت‌ (احمد،.(25
در 1296ق‌ / 1879م‌ محمدبن‌ عبدالله‌بن‌ رشید به‌ درخواست‌ اهالی‌ بریده‌ كه‌ در محاصره سپاهیان‌ عبدالله‌بن‌ فیصل‌ سعودی‌ قرار داشتند، به‌ آنجا تاخت‌ و به‌ محاصرۂ شهر پایان‌ داد. از آن‌ پس‌، حاكمان‌ بریده‌ به‌ ولایت‌ آل‌ رشید تن‌ دادند. در 1308ق‌ / 1891م‌ اتحاد نیرومندی‌ از امیران‌ محلی‌ و قبایل‌ بیابانگرد قصیم‌ و آل‌ سعود برضد آل‌ رشید پدید آمد. محمدبن‌ عبدالله‌بن‌ رشید برای‌ درهم‌ شكستن‌ این‌ اتحاد، سپاهی‌ تدارك‌ دید و به‌ بریده‌ حمله‌ برد و در نبردی‌ معروف‌ نیروهای‌ متحدان‌ را درهم‌ كوبید و شهر را تسخیر كرد و آن‌ را به‌ دست‌ آل‌ مُهَنّا داد. ابن‌ سعود همواره‌ فرصتی‌ می‌جست‌ تا قصیم‌ را از چنگ‌ ابن‌ رشید كه‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ دژی‌ برای‌ حمله‌ به‌ جنوب‌ عربستان‌ استفاده‌ می‌كرد، به‌ درآورد؛ از این‌رو، در 1323ق‌ / 1905م‌ به‌ بریده‌ تاخت‌ و آنجا را گرفت‌ و مقاومتهای‌ محلی‌ را كه‌ به‌ طرفداری‌ از آل‌ رشید صورت‌ می‌گرفت‌، سركوب‌ كرد و امارت‌ شهر را به‌ كارگزار خود، عبدالله‌بن‌ جَلوی‌ وانهاد. بدین‌سان‌، حكومت‌ آل‌ مُهَنا بر بریده‌ پایان‌ یافت‌ و این‌ شهر از 1326ق‌ / 1908م‌ در سیطره كامل‌ آل‌ سعود قرار گرفت‌ (لاریمر،1170-1169،I / 1166؛ حمزه‌، 346، 352، 374- 375؛ غرایبه‌، 1 / 384، 394، 395، 407- 408). 
بریده‌ در مقایسه‌ با دیگر نقاط شبه‌جزیرۂ عربستان‌ از آب‌ و هوای‌ معتدل‌تری‌ برخوردار است‌. در زمینهای‌ حاصل‌ خیزی‌ كه‌ بر اثر سیلابهای‌ وادی‌ الرمه‌ پدید آمده‌ است‌، آب‌ فراوانی‌ یافت‌ می‌شود؛ از این‌رو، سراسر ناحیۀ شمال‌ و غرب‌ بریده‌ از نخلستانها و چراگاههای‌ سرسبز پوشید شده‌ است‌. افزون‌ بر كشاورزی‌، پرورش‌ حیوانات‌ اهلی به ویژه‌ اسب‌ و شتر در آنجا رونق‌ فراوانی‌ دارد و مهم‌ ترین‌ منبع‌ درآمد اهالی‌ به‌ شمار می‌رود. از آنجا كه‌ بریده‌ بر سر راه‌ مدینه‌ به‌ بصره‌ قرار دارد، به‌ صورت‌ مركزی‌ تجاری‌ درآمده‌ است‌ و ساكنان‌ آنجا افزون‌ بر بازارهای‌ داخلی‌ به‌ راحتی‌ می‌توانند محصولات‌ خود را در مناطق‌ شرقی‌ و شمالی‌ شبه‌ جزیره‌ به‌ فروش‌ برسانند (كحاله‌،80، 117؛ وهبه‌،56؛²EI).
جمعیت‌ نسبتاً ثابت‌ شهر كه‌ از 30 هزارتن‌ در نمی‌گذرد، آمیزه‌ای‌ از قبایل‌ گوناگون‌ چون‌ عَنْزه‌، حَرْب‌، مُطَیر، عُتَیبه‌ و تمیم‌ است‌ كه‌ بیشتر آنها در روستاهای‌ جنوبی‌ ساكنند. در گرداگرد ساختمانهای‌ آجری‌ شهر، دیواری‌ به‌ ارتفاع‌ 15 پا كشیده‌ شده‌ است‌. در شمال‌شرقی‌ بریده‌، قلعه‌ یا قصری‌ بزرگ‌، زیبا و كهن‌ با دیوارهای‌ بلند به‌ ارتفاع‌ 40 پا خودنمایی‌ می‌كند. این‌ قصر با دژهای‌ استوار، برج‌ و باروهایی‌ پرشمار توسط آل‌مهنا احداث‌ شد و بخشهایی‌ نیز توسط آل‌ رشید و آل‌ سعود به‌ آن‌ افزوده‌ گردید و پیش‌ تر اقامتگاه‌ حكمرانان‌ محلی‌ و پادشاهان‌ آل‌ سعود بود؛ اما در زمان‌ سلطنت‌ عبدالعزیز آل‌ سعود به‌پادگان‌ نظامی‌ تبدیل‌ گشت (وهبه‌، همانجا؛ ریحانی‌، ملوك‌...، 2 / 124- 126؛ EI²).
بریده‌ 6 مسجد دارد و در موسم‌ حج‌، پذیرای‌ حجاج‌ بغدادی‌ است‌ (كحاله‌، 117؛ بستانی‌، 5 / 401). در 1374ق‌ / 1955م‌ با تخریب‌ معروف‌ترین‌ آثار تاریخی‌ بریده‌، برج‌ و باروهای‌ شهر و قسمتی‌ از قلعه آل‌مهنا از یك‌ سو و احداث‌ ساختمانهای‌ نوبنیاد دولتی‌، مدارس‌ و بیمارستانها از سوی‌ دیگر، چهره شهر كاملاً دگرگون‌ گشت‌. اینك‌ تنها میدان‌ بزرگ‌ و بازار اَلجَرَده‌ و خیابانهای‌ تنگ‌ و پرپیچ‌ و خم‌ ناحیه غربی‌ بریده‌ یادآور آن‌ مركز مهم‌ بازرگانی‌ درگذشته‌ است‌ (²EI).
بریده‌ كه‌ بزر‌ترین‌ شهر منطقه قصیم‌ به‌ شمار می‌آمد، در 1384ق‌ / 1964م‌ از آن‌ جدا شد و مستقلاً زیرنظر وزارت‌ كشور عربستان‌ قرار گرفت‌ (علی‌، 117، حاشیۀ 3). 

مآخذ

ابن‌بشر، عثمان‌، عنوان‌ المجد فی‌تاریخ‌ نجد، ریاض‌، 1385ق‌؛ بستانی‌، بطرس‌، دائرۃ المعارف‌، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ بلادی‌، عاتق‌، نسب‌ حرب‌، مكه‌، 1399ق‌؛ جاسر، حمد و صالح‌ علی‌، حاشیه‌ بر بلادالعرب‌ حسن‌ بن‌ عبدالله‌ اصفهانی‌، ریاض‌، 1388ق‌ / 1968م‌؛ حمزه‌، فؤاد، قلب‌ جزیرۃ العرب‌، ریاض‌، 1388ق‌ / 1968م‌؛ خزعل‌، حسین‌، حیاۃ الشیخ‌ محمدبن‌ عبدالوهاب‌، بیروت‌، 1968م‌؛ ریحانی‌، امین‌، تاریخ‌ نجد و ملحقاته‌، بیروت‌، 1981م‌؛ همو، ملوك‌العرب‌، بیروت‌، 1951م‌؛ زهرانی‌، علی‌، المعجم‌ الجغرافی‌ للبلاد العربیة السعودیة، بیروت‌، 1391ق‌ / 1971م‌؛ علی‌، احمد، حاشیه‌ بر جغرافیة شبه‌ جزیرۃ العرب‌ (نكـ: همـ، كحاله‌)؛ غرایبه‌، عبدالكریم‌ محمود، مقدمه تاریخ‌ العرب‌ الحدیث‌، دمشق‌، 1380ق‌ / 1960م‌؛ كحاله‌، عمررضا، جغرافیة شبه‌ جزیرۃ العرب‌، به‌ كوشش‌ احمد علی‌، قاهره‌، 1384ق‌ / 1964م‌؛ وهبه‌، حافظ، جزیرۃ العرب‌ فی‌القرن‌ العشرین‌، قاهره‌، 1387ق‌ / 1967م‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ نیز:

Ahmed Assah, Miracle of the Desert Kingdom, London, 1969; Britannica , 1978; EI² ; Lorimer , J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, Calcutta, 1908; Philby, J., Saudi Arabia, Beirut, 1968.

عزت‌ ملا ابراهیمی‌