برهانی نیشابوری

بُرْهانی‌ نِیشابوری‌، عبدالملك‌، از شاعران‌ پارسی‌ گوی‌ سدۀ 5ق‌ / 11م‌ كه‌ در دربار سلجوقیان‌ به‌ ویژه‌ نزد الب‌ ارسلان‌ و ملكشاه‌ مقرّب‌ و معزّز بود. اصل‌ برهانی‌ را از شهر نسا، و محل‌ اقامتش‌ را نیشابور دانسته‌اند (نفیسی‌، 1 / 51). او پدر معزی‌ (د ح‌ 520ق‌ / 1126م‌)، امیرالشعرای دربار سلجوقی بود (هدایت‌، 3 / 1292). نظامی‌ عروضی‌ به‌ نقل‌ از فرزند وی‌ (معزی‌)، او را «مردی‌ جلد و شهم‌» معرفی‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 67). معزی‌ نسب‌ خانواده خود را به‌ سامانیان می‌رساند (نك‍ : معین‌، «بحث‌ ...»، 402). اوحدی‌ بلیانی‌ (ص‌ 66) برهانی‌ را شاگرد ادیب‌ مختار زوزنی‌ دانسته‌ است‌. برهانی‌ با شاعرانی‌ چون‌ لامعی‌، سوزنی‌، جمالی‌ مهریجردی‌ و عمعق‌ بخارایی‌ هم‌ دوره‌ بود و با لامعی‌ مناظره‌ و مشاعره‌ داشت‌ (نك‍ : هدایت‌، 3 / 1154). 
بسیاری‌ از سلاطین‌ و وزیران‌ هم‌ عصر، ممدوح‌ برهانی‌ بودند (نك‍ : معین‌، «برهانی‌ ...»، 8- 9؛ اقبال‌، «ب‌ ـ ج‌») كه‌ برجسته‌ترین‌ آنان الب‌ارسلان و ملكشاه سلجوقی است‌. نظامی عروضی‌ (همانجا) به‌ نقل‌ از معزی‌ آورده است كه «الب ارسلان را در حق‌ او اعتقادی‌ بود». معزی‌ نیز خود از حرمت‌ بسیار پدر نزد سلطان‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (ص‌186، 636)؛ همین‌ امر، بسیاری‌ را بدین‌ نتیجه‌ رسانده‌ كه‌ برهانی‌، تخلص‌ خود را از لقب‌ الب‌ارسلان‌، یعنی‌ «برهان‌ امیرالمؤمنین‌» برگرفته‌ است‌ (معین‌، همان‌، 8؛ صفا، 2 / 430؛ اقبال‌، «ج‌»). برهانی‌ نزد ملكشاه‌ نیز تقرب‌ داشت‌ (معزی‌، 184) و در سفرهای‌ بسیار همراه‌ او بود (نفیسی‌، همانجا). وی‌ با سرودن‌ قطعه‌ای‌ - كه‌ بعدها شهرت‌ ویژه‌ای‌ یافت‌ - فرزند خود را به‌ ملكشاه‌ سپرد و سلطان‌ نیز مستمری‌ وی‌ را برای‌ فرزندش‌ برقرار ساخت‌ (نظامی‌ عروضی‌، 66؛ معزی‌، 700). 
مرگ‌ برهانی‌ نیشابوری به تصریح معزی‌ (ص‌ 75، 184، 652) در 56سالگی‌، در سفری‌ كه‌ با ملكشاه‌ به‌ قزوین‌ داشت‌، در این‌ شهر اتفاق‌ افتاد و در همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. نظامی‌ عروضی‌ (همانجا) به‌ نقل‌ از معزی‌، می‌گوید كه‌ این‌ حادثه‌ در اوایل‌ حكومت‌ ملكشاه‌ رخ‌ داده‌ است‌. با توجه‌ بدین‌ امر كه‌ ملكشاه‌ در سال‌ اول‌ حكومتش‌ (465ق‌ / 1073م‌)، سفری‌ به‌ قزوین‌ داشته‌ است‌، بعید نیست‌ كه‌ مرگ‌ برهانی‌ در همین‌ سال‌ اتفاق‌ افتاده‌ باشد. با در نظر گرفتن‌ عمر شاعر، تولد او می‌بایست‌ در 409ق‌ / 1018م‌ بوده‌ باشد (معین‌، اقبال‌، همانجاها). 
برهانی‌ از شاعران‌ معروف‌ دوره خود بود (نفیسی‌، همانجا)، اما از مجموع‌ سروده‌های وی‌، ابیاتی‌ پراكنده‌ و محدود باقی‌ مانده‌ است‌ كه‌ در مجموعه‌ای خطی‌ (نك‍ : اقبال‌، «د») و نیز توسط برخی‌ مانند معزی‌ (ص‌614)، جاجرمی‌ (2 / 481-482) و رادویانی‌ (ص‌ 110-111) نقل‌ شده‌ است‌ (نیز نك‍ : معین‌، همان‌، 14- 16). سبك‌ سروده‌های‌ برهانی‌ همان‌ سبك‌ اشعاری‌ است‌ كه‌ فرزندش‌ معزی‌ و امثال‌ او دنبال‌رو آن‌ بودند (معین‌، همانجا). نظامی‌ عروضی‌ (ص‌ 67) آورده‌ است‌ كه‌ معزی‌ پایگاه‌ شاعری‌ پدرش‌ را بسیار بالاتر از خود می‌دانسته‌ است‌ و این‌ سخن‌ از معزی‌ است‌ كه‌: «آنچه‌ از او آمد، از من‌ همی‌ نیاید». 

مآخذ

اقبال‌ آشتیانی‌، عباس‌، مقدمه‌ بر دیوان‌ معزی‌ (همـ )؛ اوحدی‌ بلیانی‌، محمد، عرفات‌ العاشقین‌، نسخه خطی‌ كتابخانه ملی‌ ملك‌، شمـ 5324؛ جاجرمی‌، محمد، مونس‌ الاحرار، به‌ كوشش‌ صالح‌ طبیبی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ رادویانی‌، محمد، ترجمان‌ البلاغه، به‌ كوشش‌ احمد آتش‌ و محمد تقی‌ بهار، تهران‌، 1362ش‌؛ صفا، ذبیح‌ الله‌، تاریخ‌ ادبیات‌ در ایران‌، تهران‌، 1339ش‌؛ معزی‌، محمد، دیوان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، 1318ش‌؛ معین‌، محمد، «بحث‌ درباره یك‌ قصیده‌ و گوینده آن‌»، مهر، تهران‌، 1322ش‌، شمـ 7 و 8؛ همو، «برهانی‌ و قصیده او»، مجله دانشكده ادبیات‌ دانشگاه‌ تبریز، 1337ش‌، س‌1، شمـ 1؛ نظامی‌ عروضی‌، احمد، چهار مقاله‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوینی‌ و محمد معین‌، تهران‌، 1341ش‌؛ نفیسی‌، سعید، تاریخ‌ نظم‌ و نثر در ایران‌ و در زبان‌ فارسی‌، تهران‌، 1344ش‌؛ هدایت‌، رضاقلی‌، مجمع‌ الفصحا، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1340ش‌.

علی‌ میر انصاری‌