برهان الدین احمد

بُرْهان‌‌الدّینْ اَحْمَد، دانشمند، شاعر، قاضی و از فرمانروایان‌ نامدار آسیای صغیر در سده 8ق‌ / 14م‌. وی كه به برهان‌الدین‌ سیواسی‌ یا ارزنجانی‌ نیز شهرت‌ دارد، در 745ق‌ / 1344م‌ در شهر قیصریه‌ از شهرهای آناتولی متولد شد (استرابادی، 47؛I / 1327, EI²) پدرش‌ شمس‌الدین‌ محمد و نیز نیاكانش‌ نسل‌ اندر نسل‌ در قیصریه‌ مقام‌ قضا داشتند (همانجـا). به‌ نوشتـۀ استرابـادی‌ در كتاب‌ بزم‌ و رزم‌ (ص‌ 42) این‌ خاندان‌ ترك‌ تبـار و از قبیله سالـور از قبـایل‌ اُغوز بوده‌، و همه‌ از متنفذان‌ دربار دولت ارتنا (ه‍ م‌) به‌ شمار می‌رفته‌اند (یوجل‌،38-39).
برهان‌ الدین‌ از همان‌ سنین‌ كودكی‌ به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و در مدت‌ اندك‌ زبانهای‌ عربی، فارسی‌، علوم صرف و نحو، معانی‌ بیان‌، منطق‌ و حكمت‌ را فرا گرفت‌ (استرابادی‌، 58 -60). در 757ق‌ / 1356م‌ پدر وی بر اثر وقوع‌ ناآرامیها در قلمرو دولت‌ ارتنا، ناگزیر از ترك‌ قیصریه‌ شد و همراه پسرش به شام رفت و پس از بازگشت‌ به‌ قیصریه‌، برهان‌ الدین‌ را برای‌ ادامه تحصیل‌ به‌ مصر فرستاد (همو، 62-67؛ یوجل،42 ؛VI / 46 .(IA, برهان‌الدین نزد قطب‌الدین‌ رازی‌ و محمد نیلی‌ آموزش‌ دید (همانجاها). وی‌ در 19 سالگی‌ همراه‌ پدرش‌ به حج رفت كه در راه بازگشت، پدرش در شهر معره‌ درگذشت‌ و او پس از یك سال اقامت در حلب به قیصریه‌ برگشت‌ و سپس‌ از طرف‌ غیاث‌الدین‌ محمد، دومین‌ امیر بنی‌ ارتنا، قاضی‌ همانجا شد (استرابادی‌،74-77؛ IA ،همانجا). 
برهان‌ الدین‌ كه‌ احتمالاً پس‌ از انتصاب‌ به‌ قضا، با دختر غیاث‌ الدین‌ محمد نیز ازدواج‌ كرده‌ بود (ابن‌ حجر، 1 / 408)، با استفاده‌ از اوضاع‌ نابسامان‌ و ضعف‌ دولت‌ ارتنا، راه‌ خود را برای‌ رسیدن‌ به‌ امارت‌ هموار ساخت‌. او ابتدا با استفاده‌ از قتل‌ غیاث‌ الدین‌ محمد (767ق‌ / 1366م‌) به‌ دست‌ گروهی‌ از امرا كه‌ احتمالاً خود وی‌ نیز در آن‌ توطئه‌ شركت‌ داشت‌ (نك‍ : سلیمان‌، 2 / 517؛ ادهم‌، 387)، به‌ وزارت‌ پسر و جانشین‌ او ــ علاء الدین‌ علی‌ ـ دست‌ یافت‌ و پس‌ از مرگ‌ او در 782ق‌ / 1380م‌، با كشتن‌ قلیچ‌ ارسلان‌، نایب‌ السلطنه محمد چلبی‌، پسر و جانشین‌ علاءالدین‌، جای‌ او را گرفت‌ و با از میان برداشتن امرای صاحب نفوذ مانند حاج‌ شادگلدی‌، زمینه‌ را برای‌ سلطنت‌ خود فراهم‌ ساخت‌. برهان‌الدین‌ سرانجام‌ در 783ق‌ / 1381م‌، برقلمرو دولت‌ ارتنا حاكم‌ شد و سلطنت‌ خود را اعلان‌ كردIA) ، نیز EI²، همانجاها؛ رفیق‌، 1 / 201) و بدین‌ ترتیب‌، خطبه‌ وسكه‌ به‌ نام‌ او شد (استرابادی‌، 254). 
برهان‌ الدین‌ تا پایان حیاتش نزدیك به 18 سال با امرای‌ نافرمان‌ ولایات‌ و دولتهـای‌ قدرتمنـد هم‌جوار ماننـد بنی‌قرامـان‌، عثمانی‌، ممالیك مصر و آق قویونلوها در ستیز بود (رفیق‌، همانجا؛ سلیمان‌، 2 / 517- 518؛ ادهم‌، 387- 388؛.(IA, VI / 46-48 وی‌ در برابر عثمانیها و تیمور اظهار اطاعت‌ نكرد و حتێ‌ فرستادگان‌ تیمور را به‌ قتل‌ رساند (ابن‌عربشاه‌، 93-95). برهان‌الدین سرانجام در جریان‌ درگیری‌ با قره‌عثمان‌، امیر آق‌ قویونلو كشته‌ شد (ابوبكر طهرانی‌، 1 / 45؛ سعدالدین، 1 / 134-135). منابع، تاریخ قتل او را به‌ اختلاف‌ در 794، 800 و 801ق‌ دانسته‌اند (سامی‌، 2 / 1301؛ حاجی‌ خلیفه‌، تقویم‌...، 142، كشف‌، 1 / 143). با درگذشت‌ برهان‌ الدین‌، دولت‌ او نیز فرو پاشید و قلمروش‌ به‌ تصرف‌ ایلدرم‌ بایزید، پادشاه‌ عثمانی‌ درآمد (منجم‌ باشی‌، 3 / 155؛ لطفی‌ پاشا، 49؛ ادهم‌، 387). 
قاضی‌ برهان‌الدین‌ را به‌ فضل‌ و دانایی‌ و صفات‌ نیك‌ ستوده‌ (استرابادی‌،81 - 85، جمـ؛ منجم‌ باشی‌، 3 / 36؛ ابن‌ حجر، همانجا)، و در اداره كشور و ریاست از برگزیدگان‌ سده 8ق‌ / 14م‌ دانسته‌اند (اوزون‌ چارشیلی‌،.(165 وی‌ در فرصتهایی‌ كه‌ به‌ دست‌ می‌آورد، به‌ مطالعه‌، تحقیق‌ و تألیف‌ می‌پرداخت‌. آثاری‌ همچون‌ اكسیر السعادات‌ فی‌ اسرار العبادات‌ (یا فی‌التصریف‌)،مشتمل‌ بر 3 فصل‌ در مباحث‌ وجود، ایجاد و حكمت‌، و نیز ترجیح‌ التوضیح‌، كه‌ نقدی‌ است‌ بر تاریخ‌ تفتازانی‌، از آثار فقهی‌ شناخته‌ شدۀ او به‌ زبان‌ عربی‌ هستند (حاجی‌ خلیفه‌، همانجا؛ بغدادی‌، 1 / 117؛ اوزون‌ چارشیلی‌، .(167-166 
برهان‌ الدین به زبانهای تركی، فارسی و عربی شعر نیز می‌سرود (ادهم‌، 388؛ بروسه‌لی‌،1 / 396؛ I / 1328, ²EI ) دیوان‌ وی‌ مشتمل‌ بر حدود 500 ‘1غزل‌ است‌ (همانجا؛.(IA, VI / 48 او را از بنیان‌ گذاران‌ شعر تركی‌ آناتولی‌ و نیز نخستین‌ كسی‌ دانسته‌اند كه‌ تركی‌ را در قالب‌ و وزن‌ عروضی‌ آورده‌ است‌. زبان‌ شعری‌ او آذری‌ و نیزگویش‌ شرق‌ آناتولی‌ است‌ (كاراعلی‌ اوغلو،.(I / 181 متن‌ كامل‌ دیوان‌ وی‌ در 1944م‌ و سپس‌ در 1980م‌ (با حروف‌ لاتین‌ در استانبول‌) و در 1988م‌ (با حروف‌ سیریلی‌) در باكو به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 

مآخذ

بن‌ حجر عسقلانی‌، الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالمعید خان‌، حیدرآباد دكن‌، 1392ق‌ / 1972م‌؛ ابن‌ عربشاه‌، زندگانی‌ شگفت‌ آور تیمور (عجایب‌المقدور)،ترجمه محمد علی‌ نجاتی‌، تهران‌، 1356ش‌؛ ابوبكر طهرانی‌، دیار بكریه‌، به‌ كوشش‌ نجاتی‌ لوغال‌ و فاروق‌ سومر، آنكارا، 1962م‌؛ ادهم‌، خلیل‌، دول‌ اسلامیه‌، استانبول‌، 1345ق‌ / 1927م‌؛ استرابادی‌، عزیز، بزم‌ و رزم‌، استانبول‌، 1928م‌؛ بغدادی‌، هدیه؛ بروسه‌لی‌، محمدطاهر، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌، 1333ق‌ / 1915م‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، تقویم‌ التواریخ‌ (ترجمه‌)، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1376ش‌؛ همو، كشف‌؛ رفیق‌، احمد، توركیه‌ تاریخی‌، استانبول‌، 1342ق‌ / 1923م‌؛ سامی‌، شمس‌ الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌ / 1889ق‌؛ سعدالدین‌، محمد، تاج‌ التواریخ‌، استانبول‌، 1279ق‌؛ سلیمان‌، احمد سعید، تاریخ‌ الدول‌ الاسلامیه، قاهره‌، 1972م‌؛ لطفی‌ پاشا، تواریخ‌ آل‌ عثمان‌، استانبول‌، 1341ق‌؛ منجم‌باشی‌، احمد دده‌، صحائف‌ الاخبار، ترجمه احمد ندیم‌، استانبول‌، 1285ق‌؛ نیز:

EI² ; IA; Karaalioglu, K., Turk edebiyati tarihi, Istanbul, 1980; Uzuncarsili, I. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1984; Yucel, Y., Anadolu beylikleri hakkinda arastirmalar, Ankara, 1988.

رحیم‌ رئیس‌ نیا