برهانپوری

بُرْهانْپوری، محمد بن فضل‌الله (952- 1029 ق / 1545-1620 م)، از عارفان طریقۀ چشتیۀ برهانپور. نسب او به ابوبكر صدیق می‌رسید و چون اجدادش از جونپور بودند، با نسبت جونپوری نیز از او یاد شده است. وی در احمدآباد گجرات زاده شد و در كودكی پدرش را كه از عارفان مشهور عصر خود بود، از دست داد (غلام‌سرور، 1 / 456؛ عبدالقدوس، 284؛ اكرام، 395-396؛ نیز نك‍ : عبدالحی، 5 / 362-363؛ غوثی شطاری، 523-524). 
محمد پس از درگذشت پدر، به خدمت شیخ صفی گجراتی درآمد و از دست او خرقه پوشید (عبدالحی، 5 / 363)؛ سپس راهی زیارت حرمین شریفین شد و 12 سال در سرزمین حجاز به سر برد و در همین دوران با شیخ علی بن حسام‌الدین متقی آشنا شد و از مصاحبت او بهره‌های بسیار برد. وی پس از بازگشت به احمدآباد همسر گزید و نزد شیخ وجیه‌الدین ابن نصرالله علوی گجراتی كه از علما و مدرسان مشهور بود، به شاگردی پرداخت. سپس به زمرۀ مریدان شیخ محمدماه جونپوری كه از مریدان پدرش بود، پیوست. چندی بعد برای گرفتن امانتی كه از پدرش نزد شیخ محمد اسیری بود، به مالوه (اسیر) رفت و در آنجا یك چند در خدمت شیخ ابومحمد خضرتمیمی به كسب و تكمیل معارف صوفیانه مشغول شد و سرانجام به قصد اقامت در برهانپور، مالوه را ترك گفت. وی در آنجا مسجد و خانقاهی تأسیس كرد و به تدریس علوم و ارشاد مریدان پرداخت و شاگردان بسیار تربیت كرد و خود در شمار مشایخ بزرگ چشتیه درآمد (غوثی شطاری، 523؛ غلام‌سرور، عبدالحی، همانجاها؛ اكرام، 396). 
برهانپوری اهل زهد و تقوا بود و خوف و محاسبۀ نفس بر احوال او غلبه داشت. او به وجد و سماع راغب نبود و بر پیروی از سنت رسول الله (ص) تأكید می‌ورزید (محبی، 4 / 110؛ غوثی شطاری، همانجا). علاقه و عشق او به پیامبر (ص) زبانزد بود و همواره آرزوی زیارت مرقد آن حضرت را در دل داشت و نیز هر ساله ثلث فتوحی (نذر و مانند آن) را كه به او می‌رسید، به مدینه می‌فرستاد (همانجا؛ غلام‌سرور، 1 / 456-457). 
برهانپوری از پیروان عقاید محیی‌الدین ابن عربی، و قائل به وحدت وجود بود و در این زمینه كتاب التحفة المرسلة الی النبی (ص) را نیز تألیف كرد (محبی، همانجا). 
از مریدان شیخ فضل‌الله برهانپوری می‌توان شیخ احمد دیوبندی و سید محب‌الله مانكپوری را نام برد (كشمی، 382؛ رضوی، II / 237, 240). وی در 77 سالگی در برهانپور درگذشت و در همانجـا به خاك سپرده شد (محبی، 4 / 111؛ نیز نك‍ : غوثی شطاری، همانجا). 

آثار

از برهانپوری این آثار برجای مانده است: 
1. التحفة المرسلة الی النبی (ص)، كه مهم‌ترین اثر اوست. وی تألیف این كتاب را كه به زبان عربی است، در 999 ق به پایان رسانده است. التحفة المرسلة را نورالدین رایزی (راندیری) كه خود هندی تبار بود، به زبان مالایایی ترجمه كرده است. از این اثر ترجمه‌ای نیز به زبان فارسی موجود است (نك‍ : اكرام، 396-397؛ بغدادی، 1/257؛ محبی، همانجا؛ آصفیه، 2/481؛ نوشاهی، 149-150؛ بانكیپور، XXVI/33-34؛ آربری، شم‍ 1383؛ نیز نك‍ : رضوی، II/28؛ GAL, II/551; GAL, S, II/617). مؤلف خود شرحی با عنوان الحقیقة الموافقة للشریعة بر این اثر نوشته است (عبدالحی، 5 / 363؛ محبی، همانجا؛ ایوانف، 609-610). 
بر التحفة المرسلة چند شرح دیگر نیز نوشته شده كه از آن جمله است: اتحاف الزكی از ابراهیم كورانی (د 1101 ق/1690م)، نخبة المسألة از عبدالغنی نابلسی (د 1143 ق/1730م) و كشف الحجب المسبلة علی خراید التحفة المرسلة از ابوالخیر عبدالرحمان سویدی (د 1200 ق/1786 م). كلمات المجملات نیز شرحی است به تركی كه به كوشش شیخ محمد الیف افندی در 1341 ق در استانبول به چاپ رسیده است (خدیویه، 2/141؛ آلوارت، شم‍ 2043-2040؛ نیز نك‍ : GAL, GAL, S، همانجاها)، و شرح تحفة المرسلة كه شرحی است به فارسی از یكی از معاصران او (نوشاهی، 148- 149؛ مركزی، 10 / 1571-1572). 
3. حاشیه العجبیة اللامعة، كه شرحی است به فارسی بر لوائح جامی. 
4. وسیلة الى لقاء جمال النبی (ص)، در بیان معراج حضرت رسول (ص) به عربی (نك‍ : آصفیه، 2 / 481، 3 / 752). 

مآخذ

آصفیه، خطی؛ اكرام، محمد، رود كوثر، لاهور، 1986 م؛ بغدادی، ایضاح؛ خدیویه، فهرست؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دكن، 1396 ق / 1976 م؛ عبدالقدوس، «جهانگیر تا اورنگ زیب»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاكستان و هند، به كوشش فیاض محمود و دیگران، لاهور، 1972 م، ج 2؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، كانپور، 1929 م؛ غوثی شطاری، محمد، گلزار ابرار، به كوشش محمد ذكی، پتنه، 1994 م؛ كشمی، محمد هاشم، زبدة المقامات، كانپور، 1307 ق؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، بیروت، دارصادر؛ مركزی، خطی؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاكستان كراچی، اسلام‌آباد، 1362 ش؛ نیز:

Ahlwardt; Arberry; Bankipore; GAL; GAL, S; Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1985; Rizvi, A, A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983.

مرجان افشاریان