بروسوی، یعقوب

بُروسَوی، یعقوب بن سید علی (د 931 ق / 1525م)، قاضی و مدرس حنفی عثمانی. در برخی منابع تاریخ وفات او 932 ق آمده است (نك‍ : ثریا، 4 / 647). بروسوی در آغاز از بزرگان و علمای زمان، دانش آموخت و با توان علمی بالا و با تسلط به زبانهای تركی، عربی و فارسی، توانست در شهرهای بروسه، آیدین و ادرنه در مدارس حمزه بیك، ابن‌ملك، ایلدرم بایزیدخان، سلطانیه و سلطان بایزیدخان به تدریس پردازد. جایگاه علمی بروسوی ــ به ویژه در علومی چون فقه ــ و توانایی او در امر قضا سبب شد تا در ادرنه به منصب قضا دست یابد؛ اما باید بروسوی را بیشتر مدرس دانست؛ چه، او پس از مدتی از قضا كناره گرفت و بار دیگر در همان شهر، در مدرسۀ بایزیدخان به تدریس پرداخت (مجدی، 328- 329؛ سعدالدین، 2 / 567؛ طاش كوپری‌زاده،191). منابع شرح حال بروسوی، كمتر به زندگی اجتماعی و علمی او پرداخته‌اند، تنها معلوم است كه در اواخر عمر از امور محوله معزول شد و به حج رفت و پس از بازگشت از این سفر درگذشت (همانجاها). مدفن او مشخص نیست و بروسه‌لی برخی احتمالات دربارۀ مدفن او را بیان كرده است (نك‍ : 2 / 54). 

آثار

اگرچه بیشتر آثار بروسوی را حواشی و شروح در بر می‌گیرد، اما بررسی آنها، نشان دهندۀ نوعی تنوع و گستردگی در زمینه‌های گوناگون علمی است. تنها اثر چاپ شدۀ وی مفاتیح الجنان  در شرح كتاب مشهور شرعة الاسلام اثر امام‌زادۀ بخاری است (چ استانبول، 1403 ق) كه بروسوی در مقدمه، گرایش خود به حدیث و سنن را سبب تألیف این شرح یاد كرده است (ص 3). گفته‌اند كه این اثر را سلطان بایزیدخان پسندید و به همین مناسبت به بروسوی لقب افندی اعطا كرد (مجدی، 328). مفاتیح الجنان را حاجی احمد بن سید در 981 ق/1573م به تركی ترجمه كرده، و نیز محمد بن ابراهیم نامی آن را در 911 ق/1505 م به نظم آورده بوده است (نك‍ : بروسه‌لی، همانجا). 

آثار خطی

1. حواشی بر شرح دیباچۀ المصباح مُطرّزی. این اثر در علم نحو، و دارای نسخه‌هایی خطی در كتابخانه‌های گوناگون جهان از جمله آستان قدس (آستان ... ، 338)، ظاهریه (ظاهریه، 114-115، 138)، كوپریلی (كوپریلی، 3/273)، كتابخانۀ ملی پاریس ( دوسلان، شم‍ 4023, 4024)، گوتا ( پرچ، شم‍ 234) و وین (كرافت، 16؛ نیز فهرس ... ، 2/ 509) است. 2. شرحی عربی بر گلستان سعدی. تألیف این اثر نشان از آن دارد كه وی به دو زبان عربی و فارسی به خوبی مسلط بوده، و چه بسا قصد همسنگی با ادبای فارس و عرب داشته است (نك‍ : مجدی، همانجا). در این میان، برخی معتقدند كه این شرح اصلاً از آن منیری بوده، و بروسوی آن را به خود منسوب داشته است (نك‍ : مركزی، 2/141-143). از این اثر نسخه‌هایی خطی در كتابخانه‌هایی همچون دانشگاه تهران، ملی ملك و ملی تبریز (همان، 2/141؛ ملك، 1/ 439-440؛ ملی تبریز، 2/907- 908)، و نیز كتابخانۀ كوپریلی (كوپریلی، 3/ 209) موجود است. از این شرح نسخه‌ای در كتابخانۀ مهدی بیانی وجود دارد كه به خط خود مؤلف است (محفوظ، 4). 3. مختصر مرآة الجنان یافعی. نسخه‌ای از این اثر كه در 902 ق/ 1497 م كتابت شده بوده، در كتابخانۀ حسین چلبی تركیه برجای مانده است (نك‍ : ششن، 3/71؛ برای نسخ دیگر، نك‍ : كوپریلی، 2/577؛ GAL, S, II/228). 4. التذكرة. در منابع قدیم به نام چنین اثری از او اشاره نشده است، اما به نظر می‌رسد كه اثری حدیثی در احكام باشد. نسخه‌ای از آن در دارالكتب قاهره موجود است (خدیویه، 1/284). 5. رساله‌ای در قضا و سیاسات كه می‌توان آن را در كنار آثار «ادب القضا» جای داد. از این اثر نسخه‌ای در برلین وجود دارد (نك‍ : آلوارت، شم‍ ‍4955) 

آثار یافت نشده

اجوبة على سؤالات الحمیدی لشرح مفتاح العلوم؛ شرح بر فرائض جرجانی؛ حاشیة على شرح مطالع الانوار (بروسه‌لی، همانجا؛ بغدادی، 2 / 546-547). 

مآخذ

آستان قدس ف، فهرست؛ بروسوی، یعقوب، مفاتیح الجنان، استانبول، 1403 ق / 1983 م؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333 ق / 1915 م؛ بغدادی، هدیه؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1316 ق؛ خدیویه، فهرست؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1380 ق؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مكتبات تركیا، بیروت، دارالكتب الجدید؛ طاش كوپری‌زاده، محمد، الشقائق النعمانیة، بیروت، 1395 ق / 1975 م؛ ظاهریه، خطی (نحو)؛ فهرس مخطوطات دارالكتب القطریة، دوحه، 1985 م؛ كوپریلی، خطی؛ مجدی محمد افندی، حدائق الشقائق (ذیل الشقائق النعمانیة)، به كوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989 م؛ محفوظ، حسین علی، «مخطوطات الدكتور مهدی بیانی فی طهران»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، 1381ق / 1961م، ج 7(2)؛ مركزی، خطی؛ ملك، خطی؛ ملی تبریز، خطی؛ نیز:

Ahlwardt; De Slane; GAL, S; Krafft, A., Die arabischen, persischen und türkischen Handschriften der K. K. orientalischen Akademie zu Wien, Wien, 1842; Pertsch.

فرامرز حاج‌منوچهری