بروشسکی

بُروشَسْكی، یا بوریشَسكی، بوریشْكی، زبان بروشوها كه بیشتر ساكنان بخشهای هُنزه و نَگِر را در دره‌های صعب‌العبور غرب سلسله جبال قره قوروم، واقع در ایالت جامو و كشمیر پاكستان، تشكیل می‌دهند (بیدالف، 30؛ ایرانیكا، IV / 567؛ EI2, S, 158؛ كمبل، I / 246). بروشوها احتمالاً تنها بازماندگان اقوامی هستند كه پیش از ورود هندواروپاییان در شمال شبه قارۀ هند ساكن بوده‌اند (همانجا؛ نیز نك‍ : كلیر ... ، XIV / 306). لایتْنِر كه برای نخستین بار این زبان را معرفی كرد (بیدالف، همانجا)، آن را خجونه نامید (همو، ضمیمۀ A، III). 
بروشسكی زبانی منفرد است و با هیچ یك از زبانها یا خانواده‌های زبانی دنیا خویشاوندی ندارد ( بریتانیكا، II / 395؛ كمبل، همانجا؛ ماسیكا، 41). عده‌ای تلاش كرده‌اند تا بر پایۀ برخی شباهتهای رده‌شناختی، خویشاوندی آن را با زبان باسكی یا با خانواده‌های زبانی دراویدی و قفقازی به اثبات برسانند، اما كوشش آنان بی‌نتیجه بوده است ( ایرانیكا، نیز كمبل، همانجاها؛ لایووین، 60, 125-126). 
بروشسكی دو گویش اصلی دارد كه یكی در هنزه و نگر، و دیگری ــ با نام وِرچیكوار یا وِرشیكوار ــ در درۀ رودیاسین در شمال غرب گیلگیت و در نزدیكی چیترال رایج است (EI2, S، نیز بریتانیكا، همانجاها). سخنگویان بروشسكی را حدود 80 هزار نفر و سخنگویان وِرچیكوار را حدود 10 هزار نفر نوشته‌اند (ایرانیكا، همانجا). 

آواشناسی

بروشسكی دارای 10 مصوت (i, ī, e, ē, a, ā, o, ō, u, ū) و 36 صامت است. صامتهای آن نیز تا اندازه‌ای شبیه صامتهای موجود در زبانهای هندی و دَردی است. این زبان دارای انسدادیهای بی‌واك نادمیده، بی‌واك دمیده و واكدار است. به علاوه، انسدادیها و سایشیهای ملازی ــ كه در زبانهای هندی وجود ندارد ــ در این زبان دیده می‌شود. انسدادیها و سایشیهای دندانی (به استثنای n) برابرِ برگشته نیز دارند. گفته می‌شود كه در این زبان دست‌كم 3 نواخت متمایز وجود دارد كه با نظام نواخت در زبان پنجابی قابل مقایسه است (نك‍ : GSE, IV / 206-207؛ كمبل، همانجا؛ لایووین، 126). 

صرف

اسامی بروشسكی به 4 طبقه تقسیم می‌شوند: 1. انسان مذكر؛ 2. انسان مؤنث؛ 3. جانوران و برخی از اشیاء بی‌جان، مانند: میوه‌ها، اجزاء درختان، اشیاء چوبی و برخی از پدیده‌های طبیعی، به خصوص اجرام سماوی؛ 4. دیگر اشیاء بی‌جان (بریتانیكا، همانجا؛ كمبل، I / 247؛ لایووین، همانجا؛ لاریمر، I / 14). 
بروشسكی دارای دو شمار مفرد و جمع، و دو حالت فاعلی و غیرفاعلی / ارگتیو است، مانند: hiles «پسر» (فاعلی مفرد)، hilese (غیر فاعلی / ارگتیو مفرد)، hilešo (فاعلی جمع)، hilešue (غیر فاعلی / ارگتیو جمع). در اسامی طبقۀ 2، تمایزی میان حالت ارگتیو و غیرفاعلی وجود دارد، مانند: guse «زن» (ارگتیو مفرد)، gusmo (غیرفاعلی مفرد). نشانۀ نكره در شمار مفرد -an و در شمار جمع -ik است. در شمار مفرد گاه از پیشایند hin برای طبقات 1 و 2 و han برای طبقات 3 و 4 نیز استفاده می‌شود: gus-an «یك زن، زنی»، hir-ik «مردانی» (كمبل، همانجا). 
صفت پیش از موصوف، و مضاف‌الیه پیش از مضاف می‌آید (بیدالف، ضمیمه، A، IV؛ كمبل، I / 248). نشانۀ خاصی برای صفت تفضیلی و عالی وجود ندارد و در مقایسه تنها از پسوند -cum «از» استفاده می‌شود (همانجا). 
ضمایر اول شخص و دوم شخص مفرد و جمع دارای دو حالت فاعلی و غیر فاعلی / ارگتیو است. در سوم شخص مفرد و جمع از ضمایر اشاره استفاده می‌شود كه دارای دو صورت نزدیك و دور برای هر یك از طبقات چهارگانه است (نك‍ : همانجا). 
از مهم‌ترین ویژگیهای زبان بروشسكی وجود پیشوندهای ملكی است كه بر شخص، شمار و طبقۀ مالك دلالت می‌كند. كاربرد این پیشوندها با برخی از اسامی، مثلاً اسامی اندامهای تفكیك‌ناپذیر بدن، الزامی است، مانند: a-ri «دست من»، gu-ri «دست تو»، mu-ri «دست او» (انسان مؤنث، طبقۀ 2) (نك‍ : بیدالف، ضمیمۀ A‏ُ، V؛ GSE, IV / 207؛ كمبل، I / 247؛ لایووین، همانجا). 
در نظام اعداد بروشسكی، اعداد بزرگ تا رقم 000‘1 برپایۀ ضرایب 20 و 40 ساخته می‌شود ( بریتانیكا، همانجا). 
فعل دارای دو مادۀ ماضی و مضارع است. مادۀ مضارع با افزودن پسوندهای -č ، dž- یا š- (گاه به كمك مصوت میانجی) به مادۀ ماضی به دست می‌آید. نشانۀ مصدر نیز -ās / -as است كه به مادۀ ماضی می‌پیوندد، مثال: ni(y)as «رفتن»، مادۀ ماضی-ni، مادۀ مضارع -.nic در صرف فعل از پیشوند، پسوند و میانوند استفاده می‌شود. پیشوندهای ملكی را می‌توان به افعال نیز افزود و مفعول فعل متعدی (ساخت ارگتیو) یا فاعل فعل لازم را نمایاند (دربارۀ افعال لازم كاربرد پیشوند ملكی اختیاری است). پسوندهای صرف فعل بر شخص و شمار، و در سوم شخص بر طبقه نیز، دلالت می‌كنند، مانند: niča ba «می‌روم»، niča «می‌روی»، ničaii (طبقه 1)، niču bo (طبقه 2)، niči bi (طبقه 3)، niči bīla (طبقه 4) «می‌رود»، niča bān «می‌رویم»، ničān «می‌روید»، ničān «می‌روند»؛ gu-yec-am «تو را دیدم»؛ mu-yec-uman «او را (طبقه 2، مؤنث) دیدند». برای منفی كردن فعل از پیشوند a- (و به ندرت o- / o-) استفـاده می‌شـود (كمبل، I / 249؛ نیز نك‍ : GSE، همانجا). 

نحو

بروشسكی از زبانهای ارگتیو است (لایووین، همانجا؛ ماسیكا، 342). ترتیب كلمات غالباً فاعل ــ مفعول ــ فعل (SOV) است (كمبل، I / 250؛ لایووین، همانجا). روابط نحوی كلمات با حروف اضافۀ پسایند نمایانده می‌شود (بیدالف، ضمیمۀ A، III؛ كمبل، I / 247). 

واژگان

بروشسكی در طول تاریخ واژه‌های بسیاری از زبانهای ایرانی (پشتو، فارسی، وخی)، تبتی، تركی، دردی (خووَر، شینه)، و اخیراً اردو و انگلیسی پذیرفته است. به علاوه، واژه‌های دخیل بروشسكی را در برخی از زبانهای دردی می‌توان یافت ( ایرانیكا، IV / 567؛ لایووین، 125؛ ماسیكا، 42؛ نیز نك‍ : مورن، 307-343). 

مآخذ

Biddulph, J., Tribes of the Hindoo Koosh, Lahore, 1986; Britannica, micropaedia, 1978; Campbell, G. L., Compendium of the World’s Languages, London, 1991; Collier’s Encyclopedia, New York, 1986; EI², S; GSE; Iranica; Lorimer, D. L. R., The Burushaski Language, Oslo, 1935; Lyovin, A. V., An Introduction to the Languages of the World, New York, 1997; Masica, C. P., The Indo-Aryan Languages, Cambridge, 1993; Morin, Y. - Ch. and L. Dagenais, »Les Emprunts Ourdous en Bourouchaski«, JA , 1977, vol. CCLXV.

حسن رضایی باغ‌بیدی