بروجن

بُروجِن، نام یكی از شهرستانهای استان چهارمحال وبختیاری و نام شهر مركز آن. 

شهرستان بروجن

این شهرستان در خاور استان چهارمحال و بختیاری واقع است و از شمال به شهرستان شهركرد، از خاور به شهرستانهای سمیرم و شهرضا (استان اصفهان)، از جنوب به شهرستان لردگان، و از باختر به شهرستان اردل محدود است (جعفری، دایرۃ المعارف ... ، 178). شهرستان بروجن متشكل از دو بخش به نامهای مركزی و گندمان، و 3 دهستان و 5 شهر به نامهای بروجن، فرادنبه، سفیددشت، بلداجی و گندمان است ( تقسیمات ... ، 17). بنا بر سرشماری آبان 1375 جمعیت این شهرستان 485‘104 نفر بوده است كه از این میان 18 / 68٪ در نقاط شهری و 82 / 31٪ در نقاط روستایی سكنی داشته‌اند ( سرشماری ... ، شانزده). 
این شهرستان ناحیه‌ای كوهستانی است و كوههای بلندی چون هزار دره با 862‘ 3 متر، چرو با 635‘ 3 متر، دودلو با 143‘ 3 متر، گندمان با 121‘ 3 متر و كوه بر آفتاب با 028‘ 3 متر ارتفاع در آن سر برافراشته‌اند (جعفری، همانجا). در 10كیلومتری جنوب باختری شهر بروجن، دشت پهناوری به نام دشت حلوایی، و در باختر آن نیز دشت دیگری به نام دشت سفید قرار دارد. این دشتها كشتزار و چراگاه هستند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 18). 
منطقۀ بروجن با آب وهوایی كوهستانی وسردسیر، چراگاه تابستانی مناسبی برای دامهای عشایری است. در فصلهای بهار و تابستان دو ایل مهم بختیاری و قشقایی به این منطقه به ییلاق می‌آیند (همان، 19). از رودخانه‌های این شهرستان می‌توان از آقبلاغ و چغاخور نام برد. رودخانۀ آقبلاغ از آبخیزهای پیرامون بلداجی در 23 كیلومتری باختر بروجن سرچشمه می‌گیرد و به سوی بیشه كَتَك روان می‌شود و در 3 كیلومتری باختر روستای ونك به رودخانۀ ونك می‌ریزد و سپس به سوی باختر جریان می‌یابد و به رودخانۀ كارون می‌پیوندد (جعفری، رودها ... ، 96؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 18). رودخانۀ چغاخور در 36 كیلومتری جنوب باختری بروجن از بیشه‌ای به همین نام سرچشمه می‌گیرد (همانجا). شهرستان بروجن منطقه‌ای پرآب و مستعد كشاورزی است؛ ازاین‌رو، بیشتر اهالی این منطقه به دام‌پروری و كشاورزی اشتغال دارند (زاهد، 654). بروجن روزگاری انبار غله و لبنیات استان اصفهان به شمار می‌رفته است. صنایع دستی در این شهرستان به علت ویژگیهای بافت جمعیتی آن از رونق برخوردار است و از آن جمله قالی‌بافی، گیوه‌دوزی، نمدمالی، كلاه‌مالی و تخت‌كشی در این شهرستان رواج دارد ( جغرافیا ... ، 1 / 562). 
ویژگیهای طبیعی منطقۀ زاگرس مركزی شرایط مساعدی برای طوایف كوچنده فراهم كرده است. دسترسی آسـان ایـن طوایف به مناطق گرمسیری و سردسیری كه به فاصلۀ اندكی از یكدیگر در دوسوی كوههای زاگرس قرار گرفته‌اند، سبب شده است كه این طوایف برای تعلیف دامهای خود به این شیوۀ زندگی ادامه دهند (نک‍ : امان‌اللهی، 48-51). به همین سبب، در این منطقه، مراكز مسكونی مهمی تا چند دهۀ اخیر وجود نداشته است. در دورۀ قاجاریه شهرهایی كه امروزه شهرستان بروجن را تشكیل می‌دهند، جزو قرای ناحیۀ گندمان، یكی از 4 ناحیۀ چهار محال، به شمار می‌رفته‌اند. قریۀ بروجن با هزار خانوار جمعیت بزرگ‌ترین، آبادترین وپر جمعیت‌ترین قرای ناحیۀ گندمان بوده، و بازار، 3 مسجد، 3 حمام و 3 رشته قنات داشته، و مالیات سالیانۀ آن 930 تومان بوده است. قریۀ بلداجی با 200 خانوار جمعیت و قریۀ گندمان با 100 خانوار و قریۀ سفید دشت از دیگر قرای این ناحیه به شمار می‌رفته است (اعتماد السلطنه، 4 / 1949-1951). 

شهر بروجن

این شهر مركز شهرستان بروجن در °51 و ´17 طول شرقی و °31 و ´58 عرض شمالی واقع، و ارتفاع آن از سطح دریا 225‘2 متر است (پاپلی، 99). بروجن دومین شهر استان چهارمحال و بختیاری است. این شهر در دشتی به وسعت 580 كمـ2 ــ كه پیرامون آن را كوههای بلند احاطه كرده ــ در شرقی‌ترین نقطۀ استان و در محل تلاقی راههای 3 استان چهارمحال و بختیاری، اصفهان و فارس قرار گرفته است. گسترش شهر بروجن با توجه به موقعیت جغرافیایی آن كه در محل تلاقی 3 استان یاد شده قرار گرفته، توسعه و روند رشد آن را تسریع كرده است (زنده دل، 8 / 29-30؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 10 / 39). 
گسترش بازرگانی به دورترین نقاط شهرستان بروجن و ارتباط آن با دیگر نقاط كشور، این شهر را به صورت یك بازار عمومی تجاری درآورده است كه بخش عمدۀ محصولات، به‌ویژه فرآورده‌های دامی و كشاورزی، به صورت نقدی و پایاپای معامله می‌گردد ( جغرافیا، همانجا). تاریخ اسكان جمعیت در شهر بروجن به یكی دو سدۀ گذشته باز می‌گردد و تاریخ تمركز جمعیت به حدی كه بتوان آن را شهر نامید، به پس از نهضت مشروطیت می‌رسد. رشد فزایندۀ جمعیت بروجن از دهه‌های سوم و چهارم قرن حاضر آغاز می‌شود (زنده‌دل، 8 / 30). بنا بر سرشماری آبان 1375 این شهر دارای 077‘9 خانوار با 234‘42 نفرجمعیت بوده است ( سرشماری، چهل). 

مآخذ

 اعتماد السلطنه، محمد حسن، مرآۃ البلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ امان‌اللهی بهاروند، سكندر، كوچ‌نشینی در ایران، تهران، 1360 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367 ش؛ تقسیمات كشوری (1379 ش)، دفتر تقسیمات كشوری، وزارت كشور، تهران، شم‍ 2؛ جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ همو، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ زاهد، جلیل، ایران زمین، تهران، 1348 ش؛ زنده دل، حسن، مجموعۀ راهنمای جامع ایران گردی، تهران، 1377 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بروجن، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1376 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (سمیرم)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1360 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان دهم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1332 ش، ج 81.

علی كرم همدانی