بروسه لی

بُروسه‌لی، محمدطاهر (1278-1344 ق / 1861-1925 م)، زندگی‌نامه‌نویس و كتاب‌شناس ترك در اواخر عصر عثمانی. وی در بروسه (بورسا) به دنیا آمد (كورداكول، 413؛ بانارلی، 1078). پدر بزرگش محمدطاهر پاشا از فرماندهان گارد ویژۀ سلطان عبدالمجید (سل‍ 1255-1277 ق / 1839-1861 م) بود كه همراه خانواده‌اش در شهر بروسه اقامت گزید. بروسه‌لی در همین شهر زاده شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش به پایان آورد و وارد مدرسۀ نظام شد. به هنگام تحصیل در «مكتب ملكیۀ رشدیه» (مدرسۀ علوم سیاسی)، در حلقۀ درس خواجه علی نیكده‌ای در مدرسه خراجچی اوغلو نیز شركت می‌كرد («دائرةالمعارف ... ،VI / 452). پس از پایان آموزش متوسطه، وارد «مكتب حربیه» (دانشكدۀ افسری) شد و پس از اتمام آن در مدارس نظامی شهرهای گوناگون از جمله مناستر، اسكوپیه و سلانیك به تدریس تاریخ و جغرافیا پرداخت (بانارلی، كورداكول، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). 
وی به تصوف نیز دلبستگی داشت و از دوستداران محیی‌الدین ابن عربی بود. پدرش رفعت بیك كه طبع شعر نیز داشت، در علاقه‌مندی بروسه‌لی به علوم گوناگون سخت مؤثر بود (همانجا). محمدطاهر پس از مدتی به مولانا حریری‌زاده ارادت ورزید و به طریقت ملامتیه پیوست (همان، VI / 453) و از چهره‌های سرشناس این فرقه شد (رامزاور، 118) و پس از درگذشت محمدنور عربی ملامی، شیخ اكبر ملامی جانشین او شد. در همین دوره به بررسی احوال متصوفان و دانشمندان علاقه‌مند شد و با آشنایی با نهضت نوپای ترك‌گرایی، كتاب «خدمات تركها به علوم و فنون» را كه حاصل این اندیشه و آن ایام است، نوشت («دائرۃالمعارف»، همانجا). وی در 1906م به تشكیلات زیرزمینی «جمعیت آزادی عثمانی» كه به نام «وطن و حریت»، نیز مشهور بود، پیوست و از اعضای مؤسس آن شد؛ عضویت محمدطاهر در این جمعیت موجب جلب پیروان فرقۀ ملامتیه به این تشكیلات سیاسی شد. پس از اعلان مشروطیت دوم در 1326 ق / 1908 م جمعیت اتحاد و ترقی (ه‍ م) او را نامزد نمایندگی مجلس كرد و از سوی مردم زادگاهش به مجلس مبعوثان راه یافت («دائرۃ المعارف»، بانارلی، كورداكول، همانجاها؛ كوران، 257؛ رامزاور، 133). 
بروسه‌لی به عنوان نمایندۀ مجلس در شهر استانبول اقامت گزید و با بهره‌گیری از امكانات فرهنگی آنجا به تحقیق و پژوهش پرداخت؛ چنانكه بیشترین آثار خود را در آنجا نوشت و منتشر ساخت. وی را از پیشگامان شرح حال‌نویسی در تركیه به شمار می‌آورند. محمدطاهر در برخی از مجامع علمی مانند «انجمن علمی ترك» و «انجمن تتبعات اسلامیه و ملیه» نیز عضویت داشت («دائرۃ المعارف»، VI / 454). وی سرانجام در استانبول درگذشت و در زاویۀ عزیز محمود هدایی، واقع در اسكودار به خاك سپرده شد (همان، VI / 455). 
آثار: از محمدطاهر بروسه‌لی نزدیك به 25 اثر كوچك و بزرگ به یادگار مانده، و بیشتر آنها به چاپ رسیده است كه مشهورترین آنها عثمانلی مؤلفلری است. این كتاب دائرۃالمعارف گونه، شرح احوال و آثار دانشمندان و مورخان عثمانی از بدو تأسیس امپراتوری تا 1333 ق / 1915 م را در بردارد (كورداكول، 414) و در 3 جلد در فاصلۀ سالهای 1333 تا 1342 ق / 1915-1924 م در استانبول چاپ شده است. این اثر بعدها، با حروف لاتین نیز در استانبول به چاپ رسید (همانجا). 
دیگر آثار او اینهاست: «خدمات تركها به علوم و فنون»، كه نخستین تألیف او نیز به شمار می‌رود و در 1314 ق / 1897 م چاپ شده است؛ «احوال و فضایل شیخ اكبر محیی‌الدین ابن عربی»، استانبول، 1316 ق / 1898 م؛ شرح حال مورخ معروف و جغرافیانگار، حاجی خلیفه («دائرۃالمعارف»، VI / 457)؛ دلیل التفاسیر، دربارۀ علم تفسیر به انضمام فهرستی از تفاسیر قرآن كریم؛ زندگی‌نامۀ «حاج بایرام ولی» (همانجا؛ بانارلی، 1079). 
از جمله آثار غیرچاپی اوست: «مناقب شیخ خواجه محمد نورعربی و بیان ملامت و احوال ملامتیه» دربارۀ زندگی و آثار مرشدش؛ «ترجمۀ احوال مشایخ و شاعران مناستر»؛ «مجموعۀ طاهر»، گزیده‌ای در تصوف، كلام، اخلاق و تاریخ؛ «احادیث شریف دربارۀ حسنین (ع) و ترجمۀ احوال آنها»؛ «احادیث شریف در فضائل امام علی (ع)»؛ «مجموعۀ ضروب امثال عربیه و فارسیه» («دائرۃالمعارف»، VI / 460، برای آگاهی بیشتر از آثار او، نك‍ : VI / 456-461). 

مآخذ

Banarlı, N. S., Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1971; Kuran, A. B., İnkilâp tarihimiz ve jon Türkler, Istanbul, 1945; Kurdakul, Ş., Şairler ve yazarlar sözlügü, Istanbul, 1985; Ramsaur, E. E., Jön türkler ve 1908 ihtilâli, tr. N., Ülken, Istanbul, 1972; Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992.

علی‌اكبر دیانت