برک

بُرَک، حجّاج بن عبدالله صَریمی (ﻣﻘ ح 40ق/660م)، ضارب معاویة بن ابی‌سفیان، ظاهراً واژۀ «برک» کنایه از دلیری و جنگاوری است (ابن‌درید، 247؛ ابن منظور، ذیل بَرَک). در برخی منابع، این شهرت همچون نام به کار رفته (کلبی، 236؛ طبری، 5/143)، اما در منابع دیگر تصریح شده که نام اصلی برک، حجاج بوده است (ﻧﻜ : بلاذری، 3/251؛ مبرد، 3/196، 201). برک از تیرۀ بنی صریم بن مُقاعس از قبیلۀ بزرگ بنی تمیم بود (کلبی، همانجا؛ ابن حزم، 218).
به روایت مشهوری که بسیار قابل نقد به نظر می‌رسد (مثلاً ﻧﻜ : جعیط، 297؛ ولهاوزن، 87)، برک یکی از 3تنی بود که در مکه هم قسم شدند در یک زمان امیرالمؤمنین علی(ع)، معاویه و عمرو عاص را در کوفه، شام و مصر ازمیان بردارند (ابن سعید، 3/35-36؛ ابن ابی الدنیا، 91؛ مبرد، همانجا؛ بلاذری، 3/251-252؛ طبری، همانجا). در مآخذ موجود، اطلاعات چندانی دربارۀ برک نیامده است و گذشته از آنکه در همان روایت مشهور، هر 3تن از خوارج شمرده شده‌اند، به روایت خلیفة بن خیاط، برک ازجمله خوارجی بود که از پیکار نهروان جان سالم بدربردند (1/224).
به‌هرحال، برک مأموریت قتل معاویة بن ابی سفیان را برعهده گرفت و به روایت مذکور، در همان روزی که عبدالرحمان ابن ملجم مرادی، امام علی(ع) را مجروح کرد، بُرک نیز در حالی که معاویه در مسجد نماز جماعت می‌گذارد، ظاهراً با خنجر به او هجوم آورد، اما ضربت وی برپشت معاویه فرود آمد (ابن سعد، همانجا؛ مبرد، 3/201؛ بلاذری، 3/252؛ قس: دینوری، 213، که در روایت او، «نزال» به احتمال بسیار تصحیف برک است)، روایتها، دربارۀ سرنوشت برک پس از اقدام به قتل معاویه، متفاوت است. برمبنای یک روایت، معاویه فرمان داد تا او را به طرز فجیعی به قتل رسانند (همانجاها). اما بر مبنای چند روایت دیگر ــ که همگی داستان گوته به نظر می‌رسند و به همین سبب، ماجرا را مشکوک جلوه می‌دهند ــ برک ظاهراً برای نجات جانش، داستان پیمان خود و دو تن دیگر را به آگاهی معاویه رسانید و با اینکه از نتیجۀ کار ابن ملجم بی‌اطلاع بود، معاویه را به قتل امام علی(ع) امیدوار کرد (مبرد، 3/202؛ طبری، 5/149)، یا حتى پیشنهاد کرد که خود، امام علی(ع) را به شهادت برساند (مسعودی، 2/417). بر مبنای چند روایت دیگر، معاویه به طرز عجیبی مداوا شد، اگرچه گفته‌اند که این ضربت او را مقطوع النسل کرد (بلاذری، طبری، همانجاها). برک نیز با آنکه دست و پایش را قطع کرده بودند، در بصره مسکن گزید وحتى دارای زن و فرزند شد، اما زیاد بن اَبیه، عامل معاویه بر عراق، اورا بدین‌سبب که خلیفه را از داشتن فرزندان بیشتر محروم کرده بود، به قتل رسانید (بلاذری، مبرد، همانجاها).
داستان برک و معاویه، از موضوع توطئه شهادت امیرالمؤمنین علی(ع) و نیز اقدام به قتل عمرو عاص ــ که آن نیز نافرجام ماند (ﻧﻜ : مبرد، همانجا) ــ جدانیست؛ زیرا در نتیجۀ این توطئه، امام علی(ع) به شهادت رسیده و راه برای معاویه در اشغال کرسی خلافت هموار شد. از این منظر، توطئۀ مذکور بسیار عمیق‌تر و پیچیده‌تر از آنچه در روایتهای موجود انعکاس یافته است، جلوه می‌کند.

مآخذ

ابن ابی‌الدنیا، ابوبکر، «مقتل امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب علیه‌السلام»، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، تراثنا، قم، 1408ق، س 3، ﺷﻤ 3؛ ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، 1403ق/1983م؛ ابن درید، محمد، الاشتقاق ، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بغداد، 1399ق/1979م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر، ابن منظور، لسان؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417ق/1996م؛ جعیط، هشام، الفتنة، ترجمۀ خلیل احمد خلیل، بیروت، 1995م؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1968م؛ دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1960م؛ طبری، تاریخ؛ کلبی، هشام، جمهرةالنسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1407ق/1986م؛ مبرد، محمد، الکامل، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبةالتهضة؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1404ق/1984م؛ ولهاوزن، یولیوس، الدولة العربیة و سقوطها، ترجمۀ یوسف عش، دمشق، 1376ق/1956م.

علی بهرامیان