برسخان

بَرْسْخان، نام قبیله‌ای ترک و شهری در کرانۀ جنوبی دریاچۀ ایسیغ کول در جمهوری قرقیزستان.
گردیزی نام این شهر را ــ بنا به روایتی افسانه گونه از فتوحات اسکندر ــ برگرفته از واژۀ پارس خان به معنی امیر پارس می‌داند (ص 265). کاشغری از این شهر با نام برسغان ــ یکی از شهرهای ناحیۀ چِگل ــ نام برده، و دربارۀ وجه تسمیۀ آن، دو روایت یاد کرده است (I/393, III/417-418): به روایت اول، برسغان نام یکی از پسران افراسیاب بود که این شهر را بنا کرده، و نام خود را بر آن نهاده است؛ در روایت دوم نام این شهر منسوب است به شخصی به همین نام که رام کنندۀ اسبان یکی از پادشاهان ایغور بوده، و در این جایگاه به سبب پاکیزگی هوایش اسبان پادشاه ایغور را رام می‌کرده است.
در پندنامۀ سکتکین به پسرش محمود، برسخان نام قبیله‌ای ترک در سرزمین ترکان آمده که سبکتکین از میان آن قبیله برخاسته است و در یک جنگ قبیله‌ای که میان برسخانیان و دیگر قبیلۀ ترک، یعنی بخسیان درگرفته، به اسارت درآمده، و به بردگی فروخته شده است. در این پندنامه کوشش شده است تا ریشه‌ای فارسی برای برسخان معرفی شود (ﻧﻜ: شبانکاره‌ای، 36-37) ابن خردادبه (ص 28، 29، 30-31)، قدامة بن جعفر (ص 101-103، 105، 196) و ابن فقیه (ص 328) نام این محل را در آثار خود به صورت نوشَجان ضبط کرده‌اند و از دو نوشجان بالا و پایین نام برده‌اند. بارتولد به نقل از توماشک، نوشجان را تصحیف برسخان، و این کلمه را با نام رود برسکائون ــ یکی از سرچشمه‌های نارین ــ نزدیک دانسته است (گزیده...، 211، نیز ﻧﻜ: III/437-438).
به گفتۀ قدامه، نوشجان بالا ناحیه‌ای با 4 شهر بزرگ و 5 شهر کوچک‌تر بوده، و در یکی از این شهرها که در کنار دریاچۀ ایسیغ کول (ﻫ م) واقع بوده، پادگانی وجود داشته است که در آن 20 هزار تن جنگجوی ترک مستقر بوده‌اند (ص 196). این شهر همان شهر برسخان بوده است (ﻧﻜ: بارتولد، گزارش...، 99-100) که مؤلف حدودالعالم از آن با عنوان شهری آبادان و پرنعمت بر کنار دریاچۀ ایسیغ کول یاد کرده است (ص 15، 83)، برسخان مهم‌ترین مرکز و یکی از راههای بازرگانی با چین بوده است (بارتولد، III/437-438).
از کسانی که نخستین سده‌های اسلامی از برسخان گذشتند، ظاهراً عربی به نام سلام ترجمان بوده که به دستور واثق خلیفۀ عباسی در حدود سالهای 227-228ق/842-843م از طریق برسخان، طراز و سمرقند به خراسان رفته است (کراچکوفسی، IV/140). به نوشتۀ مؤلف حدودالعالم (همانجا) حاکم این شهر در سدۀ 4ق/ 10م از ایل خلخ بوده است، ولی مردم آن هواخواه تغرغزها بوده‌اند. این شهر دارای بارویی ویران و مسجد جامع و بازار بوده است (ﻧﻜ: مقدسی، 275). در سدۀ 5ق برسخان در حاکمیت قراخانیان بوده، و در 439ق/1047م امیرزاده‌ای به نام بینالتکین (ینال تکین) بر آن حکومت می‌کرده است (ابن اثیر؛ 9/299).
در سده‌های 6-7ق از برسخان دیگری که در دو فرسنگی بخارا بوده، نیز یاد شده است (یاقوت، 1/565) و علمایی به آن شهر منسوبند که ملقب به برسخی بوده‌اند، از آن جمله ابوبکر منصور برسخی صاحب کتاب تاریخ بخارا و پسرش ابو رفع العلاء را که از فقیهان شافعی مذهب بوده است، می‌توان نام برد (سمعانی، 1/321-322؛ یاقوت، همانجا).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/1889م؛ ابن فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1302ق/1885م؛ بارتولد، و.و.، گزارش سفر باستان شناسی به آسیای مرکزی، ترجمۀ مریم جبه‌داری، تهران، 1379ش؛ همو، گزیدۀ مقالات تحقیقی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1358ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/1988م؛ شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363ش؛ قدامة بن جعغر؛ الخراج، به کوشش محمد حسین زبیدی، بغداد، 1979م؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1347ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ یاقوت، بلدان، نیز:

Barthold, W.W., Sochineniya, Moscow, 1956; Kashghari, M., Divanülûgat-it-türk, tr. B. Atalay, Ankara, 1986; KrachkovskiĮ, I. Yu., Izbrannye sochineniya, Moscow/Leningrad 1957.
علی کرم‌همدانی