برزلی

بُرْزُلی، ابوالقاسم بن احمد بن محمد مُعتلّ بَلَوی قیروانی (د 840ق/1436م)، فقیه و خطیب مالکی تونس.وی منسوب به بُرزُله، یکی از نواحی قیروان است (سخاوی، 11/189). نام و نسب او را به صورت ابوالقاسم بن محمد بن اسماعی بلوی نیز آورده‌اند (نک‍ : همو، 11/133؛ قس: سراج، 1/685). با توجه به تاریخ درگذشت برزلی که در 103 سالگی او رخ داده است؛ می‌توان حدود سال 738ق/1337م را برای تاریخ تولد او تخمین زد.
به‌نظر می‌رسد برزلی مهم‌ترین دورۀ آموزش خود را در شهر تونس سپری کرده باشد. وی از بسیاری مشایخ زمان خود همچون ابن‌عرفه، ابن مرزوقِ جدّ، ابوالحسن بَطَرنی، احمد بن محمد بن حیدرۀ توزری، ابوعبدالله شبیبی و احمد بن حاجه، در علوم گوناگون چون فقه، فرایض، حدیث، تفسیر و قرائت دانش اندوخت و از استادان خود اجازۀ روایت آثارشان را کسب کرد (ﻧﻜ: بابا تنبکتی، 369؛ فاسی، 2/257؛ ابن مریم، 150-151؛ سراج، 1/635، 638، 685، 686؛ مخلوف، 245). بنا به پاره‌ای از منابع، وی حدود 40 سال ملازم استاد خود، ابن عرفه، (د 803ق/1401م) بوده است (سراج، 1/686؛ بابا تنبکتی، 370).
ظاهراً وی پس از وفات ابن عرفه، راهی حج شد و در بازگشت (806ق/1403م)، به قاهره رفت (سراج، 1/685؛ قس: سخاوی، همانجا، که به سال 800ق اشاره دارد). او در آن دیار به تدریس پرداخت و بسیاری کسان از جمله ابن حجر عسقلانی و احمد بن یونس از وی دانش اندوختند (همانجاها). در میان دیگر شاگردان او باید از کسانی مانند ابن ناجی و ابوالعباس احمد بن عبدالرحمان، معروف به حلولو نام برد (ﻧﻜ: سراج، 1/628، 686، 691؛ مخلوف، همانجا). برزلی در علم فقه به مرتبه‌ای رفیع دست یافت و پس از وی فتواهایش در بسیاری از آثار وارد گشت (مثلاً ﻧﻜ: ونشریسی، 1/19، 283، 6/127).
برزلی پس از چند سال اقامت در قاهره، به تونس بازگشت. وی در این زمان به عنوان فقیه مورد توجه و طرف مشورت سلطان وقت بود (ﻧﻜ: برنسویک، 1/400). شأن علمی وی بدان پایه رسید که پس از وفات استادش، ابومهدی غبرینی در 815ق/ 1412م، امام و خطیب جامع اعظم زیتونه شد (سراج، 1/594-595؛ قس: زرکشی، 125) و تا آخر عمر در این مقام باقی ماند (ابن ابی ضیاف، 7/62).
از موضوعات قابل توجه در دورۀ امامت برزلی در جامع زیتونه، بروز درگیریهای میان سپاه حفصی با برخی قبایل عرب منطقه در 837ق/1434م بود. در این درگیریها که به شکست اعراب منهی گشت، برزلی به عنوان مقامی روحانی، سعی در تهییج و تحریک مردم برای مقابله با این قبایل داشت (ابن‌صیرفی، 3/323-324). او همچنین به قتل و کشتار ایشان فتوا داد و آنها را «حَربی» خواند (ﻧﻜ: ابن ابی دینار، 170، 235؛ عروسی، 713). نیز گفته شده که شاید پیروزی حفصیها بر قبایل عرب به برکت استجابت دعای برزلی بوده است (ﻧﻜ: ابن ابی دینار، 158؛ قس: سراج، 2/196).
برزلی یکی از مشایخ مذهب مالکی است که افزون‌بر فتواهای خود، به نقل و گردآوری مجموعه‌ای از فتواهای دیگر بزرگان این مذهب نیز پرداخته است. نتیجۀ این تلاش تألیف اثری با عنوان جامع مسائل الاحکام فیما نزل بالمفتین و الحکام بود که به دیوان، فتاوی و نوازل نیز شهرت دارد (ابن قاضلی، 3/282؛ فاسی، 2/257؛ سراج، 1/639). مؤلف در این اثر چنانکه خود در مقدمۀ آن اشاره کرده، قصد داشته است تا نوازل ابن رشد و ابن حاج، الحاوی ابن عبدالنور و نیز فتواهای متأخران مالکی مذهب مغرب و افریقیه، به‌ویژه تونسیها را که خود آنها را درک کرده بود، گرد آورد. نسخۀ کامل این اثر در 4جزء در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود («فهرست...»، 131). نسخه‌های دیگری نیز از این اثر در برخی کتابخانه‌ها یافت می‌شود که از آن جمله‌اند: دار الکتب قاهره، جامع زیتونۀ تونس و کتابخانۀ قرویین فاس (سید، 2/160؛ فهرس...، 274-275؛ GAL, S, II/347). گفتنی است محمد محفوظ در معرفی آثار برزلی، علاوه بر جامع مسائل... از کتاب دیگری با عنوان الحاوی فی الفتاوی یاد کرده است (1/116-117) اما با مقایسۀ مقدمه‌‌های این دو اثر (همو، نیز «فهرست»، همانجاها) به نظر می‌رسد که دو عنوان یاد شده متعلق به یک اثر واحد باشد.
برزلی با توجه به آموخته‌هایش از شیوخ عصر و نیز در دست داشتن بسیاری از آثار گذشتگان، به نقل روایات گوناگون پرداخته است (ﻧﻜ: ادریس، 1/227-228). در این میان نقل برخی حکایات و فتاوی دربارۀ جایگاه شیعه در کنار اهل سنت، به ویژه در موضوع نکاح و وجود برخی تندرویها در آن قابل بررسی است که ادریس معتقد است آنچه سبب بروز نشانه‌هایی از تندروی در برابر شیعه در روایات شده، برخی افزوده‌ها از سوی راویانی همچون برزلی بوده است (ﻧﻜ: همانجا).
در جامع مسائل الاحکام که تقریباً همۀ شرح‌حال‌نویسان برزلی بدان اشاره کرده‌اند (ﻧﻜ: ابن‌مریم، 150؛ سخاوی، 11/133؛ ابن قاضی، همانجا)، فتاوی و آرائی از وی به چشم می‌خورد که جالب توجه است و در برخی موارد از توجه ویژۀ او به مصلحت، و نیز عرف عامه نشان دارد (ﻧﻜ: برنسویک، 2/177، 179). بسیاری نویسندگان پسین، از این اثر فقهی بهره برده، و روایات، نقلیات و فتاوی برزلی را در آثار خود ذکر کرده‌اند، به ویژه ونشریسی که ضمن یاد کردی با احترام از وی، بسیار از اثر او سود جسته 
است (ﻧﻜ: 1/8، 19، 185، 202، 215-216، 283؛ سراج، 1/564، 569-570).
جامع مسائل الاحکام افزون بر موضوعات فقهی، از لحاظ نشان دادن جریانات اجتماعی و تاریخی، برخی معتقدات دینی و دیگر مسائل زمان مؤلف دارای اهمیت است (ﻧﻜ: ادریس، 2/190، 218، 241؛ سلاوی، 5/75). برخی از پژوهشگران معاصر همچون برنسویک، ضمن آنکه این اثر را از مهم‌ترین مجموعه‌های فتاوی مالکی دانسته‌اند (2/400)، استفاده‌های تاریخی نیز از آن برده‌اند (مثلاً ﻧﻜ: همو، 2/21، 27-28، 139، جم‍).
از همان زمان برزلی خلاصه‌هایی از این اثر او فراهم شد که مهم‌ترین آنها مختصر فتاوی برزلی تألیف شاگرد وی، احمد بن ابی‌زید حلولوست. نسخه‌ای از این اثر در دارالکتب قاهره موجود است (سید، 3/33). اختصار احکام البرزلی و نشریسی و مسائل منقولة من الکتاب المسمى بجامع الاحکام... از علی بن ابراهیم بن مرحل، از دیگر خلاصه‌هایی است که نسخه‌های آنها به ترتیب در رباط و دارالکتب قاهره موجود است (ﻧﻜ: علوش، 1/247؛ سید، 3/57؛ نیز سراج، 1/628- 629).

مآخذ

ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، رباط، 1387ق؛ ابن ابی ضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، تونس، 1990م؛ ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1973م؛ ابن قاضی مکناسی، احمد، درة الحجال فی اسماء الرجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، اتونس، 1391ق/1971م؛ ابن مریم، محمد، البستان فی ذکر الاولیاء و العلماء بتلمسان، الجزایر، 1326ق/1908م؛ ادریس، هادی رُزه، الدولة الصنهاجیة، ترجمۀ حمادی ساحلی، بیروت، 1992م؛ بابا تنبکی، احمد، نیل الابتهاج، به کوشش عبدالحمید عبدالله هرامه، طرابلس، 1989م؛ برنسویک، روبر، تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی، ترجمۀ حمادی ساحلی، بیروت، 1988م؛ زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، تونس، 1966م؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، بیروت، مکتبة الحیاة، سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1984م؛ سلاوی، احمد، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، بیروت، 1955م؛ سید، خطی؛ عروسی مطوی، محمد، السلطنة الحغصیة، بیروت، 1406ق/1986م؛ علوش، ی. س. و عبدالله و جراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، 1954م؛ فاسی، محمد، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، به کوشش عبدالعزیز قاری، مدینه، 1397ق/1977م؛ فهرس مخطوطات خزانة ابن یوسف بمراکش، به کوشش صدیق بن عربی، بیروت، 1414ق/1994م؛ محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین، التونسیین، بیروت، دارالمغرب الاسلامی؛ مخلوف، محمد، شجرةالنور الزکیة، بیروت، 1350ق؛ ونشریسی، احمد، المعیار المعرب، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1401ق/1981م؛ نیز:

Catalogus codicum manuscriptorum qui in Museo Britannico asservantur, London, 1846, GAL, S.
فرامرز حاج منوچهری