برزنجی

بَرْزَنْجی، محمد بن عبدالرسول بن عبدالسید (1040-1103ق/1630-1629م)، مفسر و فقیه صوفی مشرب شافعی. نسب وی به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد (ﻧﻜ: مرادی، 3/65). وی در روستای برزنج در شهر زور، در غرب ایران، متولد شد. در موطن خود نزد پدرش قرآن و برخی علوم و معارف را فراگرفت و از کسانی مانند محمد شریف کورانی و ابراهیم بن حسن کورانی و احمد قشاشی علوم رسمی و معارف طریقت را آموخت (همانجا).
برزنجی برای فراگیری دانش به همدان، عراق، قسطنطنیه، شام، مصر و یمن سفرها کرد و از بسیاری دانشمندان بهره‌ها برد. در ماردین، حلب و دمشق زا کسانی چون احمد سلاحی، ابوالوفا عرضی، محمد کواکبی، عبدالباقی حنبلی و عبدالقادر صفوری علم آموخت. او همچنین دربغداد از شیخ مُدلِج، و در مصر از محمد جابلی، علی شیر اَملِسی، محمد عنانی و بخری دیگر علم و دانش فراگرفت. سرانجام به حجاز رفت و نزد علمای حرمین همچون اسحاق بن جعمان زبیدی، علی ربیعی، علی عقیبی تغری و عبدالملک سجلمانی بهره‌ها برد (همانجا). وی در مدینه ملازم ابراهیم کورانی و احمد قشاشی شد و از بزرگان و علمای آن شهر گردید و به تدریس پرداخت (فاسی، 2/354؛ تعلیقات...، 192-193). اگرچه نام شاگردان وی را نمی‌دانیم، ولی ابوالحسن محمد بن عبدالهادی تَتَوی سِندی (د 1139ق/1824م و عبدالقادر فاسی ازجمله راویان برزنجی به شمارند (ﻧﻜ: کتانی، 1/148، 2/767).
از سرزمینهای دوردست برای حل‌وفصل مسائل عقلی و نقلی مذاهب اربعه به نزد برزنجی می‌رفتند و او به سهولت و نیکوترین بیان آنها را جواب می‌داده است (مرادی، 3/65-66؛ تعلیقات، 193-194). گویا به مدت 7سال از جانب سلطان ابراهیم خان از امرای مکه به وی منصب قضا پیشنهاد می‌شد، اما وی به سبب زهد آن را رد می‌کرد (همان، 193) و فقط به تدریس و تألیف پرداخت. سرانجام در مدینه وفات یافت و در بقیع در مقبرۀ برزنجیها مدفون گشت (مرادی، همانجا). فرزندان و اولاد او نیز عالمان و فاضلان و مفتیان شافعی در مدینه گردیدند.

آثار

از برزنجی تألیفات پرشماری بر جای مانده است که آنها را بالغ بر 90 اثر دانسته‌اند (مرادی، 3/65؛ تعلیقات، 194). تنها اثر چاپ شدۀ وی الاشاعة لاشرط الساعة دربارۀ نشانه‌ها آخرالزمان و بر پایی قیامت است و شامل نشانه‌های ظهور مهدی موعود(ع) نیز هست و بالمآل از دیدگاه احادیث و روایات عامه به مسألۀ مهدویت می‌پردازد.
خود برزنجی در سبب تألیف کتاب گوید که چون سیوطی در خطبۀ شرح‌الصدور مطالب مربوط به برزخ را ذکر کرده، و کتابی نیز دربارۀ بعث مردگان و آخرت به نام البدور السافرة تألیف کرده بود، خواست که کتابی بنگارد تا «برزخی» بین دو کتاب وی و یا مقدمه‌ای بر آن دو کتاب باشد (برزنجی، 2). کتاب به 3 باب عمده تقسیم می‌شود: در باب اول به ظهور و اتمام نشانه‌های بعید که از رحلت رسول اکرم(ص) شروع می‌شود، توجه کرده، و به‌طور فشرده و فهرست‌وار به وقایع مهم تاریخ اسلام پرداخته است: همچون خلافت عمر و عثمان و واقعۀ جمل، صفین و نهروان و نبرد امام حسن(ع)، واقعۀ عاشورا، فتنه‌های زمان بنی مروان و فاطمیان، ظهور معتزله و قرمطیان و نیز فتح بیت المقدس توسط صلاح‌الدین ایوبی؛ در باب دوم به ظهور و گسترش فساد اجتماعی و اخلاقی در جامعۀ اسلامی می‌پردازد و در خاتمه برخی احادیث متناسب با موضوع را ذکر می‌کند؛ و در باب سوم به نشانه‌های بزرگ و نزدیک به برپایی قیامت که درپی هم خواهد آمد، می‌پردازد و بر آن است که این ترتیب را هیچ‌کس مانند وی نیاورده است.
برزنجی ظهور مهدی(ع) را از نخستین نشانه‌های نزدیکی قیامت یاد می‌کند و در بخشی جداگانه به ذکر نام و نسب و اشاره به برخی روایات مربوط به مهدی(ع) از عامه می‌پردازد و مدینۀ فاضلۀ در عصر ظهور آن حضرت را ذیل روایت «یملأ الارض قسطاً و عدلاً کما و ملئت ظلماً و جوراً» ترسیم می‌کند (ص 89-90). هنگام ذکر نام و نسب حضرت، وی را طبق روایات معتبر از اولاد فاطمه(ع) و از اخلاف یکی از حسنین(ع) می‌داند (ص 88).
وی به مناسبت برخی دیدگاههای رایج میان حنفیان و معتزلیان عصر خود را نیز به نقد گرفته است (ص 46، 170-172).
برزنجی الاشاعه را در مدینه در 1076ق به پایان برده است (ﻧﻜ: ص 190). این کتاب در قاهره (1325ق) به کوشش محمد بدرالدین نعسانی و بار دیگر در 1393ق در همانجا و نیز دمشق (1989م) انتشار یافته است.
دیگر آثار وی که نسخه‌های خطی آن موجود است، اینهاست: الاسعاد و الاسعاف ممن حضر فتح بلغراد یا القصیدة اللامیة البلغرادیة، که نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر یافت می‌شود (ﻧﻜ: GAL,S, II/529-530)؛ الاسفار عن اصل الاستخارة، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ملی ایران موجود است (ملی، 10/631)؛ الهام الصواب لاولی الالباب، انهار السلسبیل لریاض انوار التنزیل، بغیة الطالب لایمان ابی‌ طالب و التأیید و العون للقائلین بایمان فرعون، که نسخه‌هایی از آنها در برلین و قاهره و دمشق و پتنه موجود است (ﻧﻜ: ظاهریه، تصوف، 1/223؛ GAL, II/511؛ آلوارت، ﺷﻤ 2451, 3399؛ سداد العلم و سداد الدین فی اثبات النجاة و الدرجات للوالدین (ظاهریه، تصوف، 2/32)؛ السنا و السنوت فیما یتعلق بالقنوت (همان، حدیث، 234؛ فهرس...، 6/130)؛ شرح الخارق و جرح المارق (جبوری، 2/433)؛ العقاب الهاوی علی الثعلب العاوی، که ظاهراً تا 1092ق آن را به اتمام رسانیده است و نسخه‌هایی از آن در مجموعۀ گارت و کتابخانۀ بریل لیدن موجود است( حتی، ﺷﻤ 1526؛ GAL,S, II/530)، قدح الزند و قدح الرمدفی رد جهالات اهل سرهند و الناشرة الناجرة للفرقة القاجرة، که در رد ادعاهای شیخ احمد سرهندی است (ﻧﻜ: آصفیه، 2/350-351، 363-364)؛ مرقاة الصعود الى فهم اوائل العقود، در تفسیر اول سورۀ مائده (کوپریلی، 1/112). کتابی به نام نواقص الروافض (للروافض) از محمد بن عبدالرسول برزنجی (د 1123ق) نیز یاد شده است که احتمالاً مراد همین برزنجی (د 1103ق) است (ﻧﻜ: مرادی، 3/65) و نسخه‌هایی از آن در پاریس (دوسلان، ﺷﻤ 1459) و برلین (آلوارت، ﺷﻤ2137) و نیز نسخه‌ای در قم موجود است (ﻧﻜ: مرعشی، 19/331-332؛ برای آثار منسوب، ﻧﻜ: حسن، 1/325-326؛ نیز شورا، 4/130-131؛ برای نسخۀ یک اجازه و یک یادداشت، ﻧﻜ: فهرست...، 1/118؛ لُث، 272).

مآخذ

آصفیه خطی؛ برزنجی، محمد، الاشاعة لاشرط الساعة، قاهره، 1393ق؛ تعلیقات بر الاشاعة... (ﻧﻜ: ﻫﻤ، برزنجی)، جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، 1974م؛ حسن، کسروی، تعلیقات بر دیوان الاسلام ابن غزی، بیروت، 1411ق/1990م؛ شورا، خطی؛ ظاهریه، خطی؛ فاسی، محمد، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، به کوشش عبدالعزیز قاری، مدینه، 1397ق/1977م؛ فهرست المخطوطات دارالکتب المصریة، قاهره، 1375ق/ 1956م؛ فهرس مخطوطات جامعةالملک سعود، ریاض، 1404ق/1984م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ کوپریلی، خطی؛ مرادی، محمد، سلک الدرر، بیروت، 1408ق/1988م؛ مرعشی، خطی؛ ملی، خطی؛ نیز:

Ahlwardt; De Slane; GAL; GAL, S, Hitti, Ph.K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938; Loth, O., A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Library of the India office, Osnabrück, 1975.
سیمین محقق