بردعی

بَرْدَعی، ابوسعید احمد بن حسین (مق‍ ذیحجۀ 317/ژانویۀ 930)، فقیه و قاضی حنفی و متکلم معتزلی ساکن عراق، اصل او از بردعه شهری در منطقۀ اران (ه‍ م) است (نک‍: یاقوت، 1/183، 558؛ سمعانی، 2/146، 152).
بردعی در سفر حج به بغداد رفت و چون غلبۀ ظاهریه را در آنجا دید، عزم ماندن کرد. در همین دوران، در مناظره‌ای که با داد بن علی اصفهانی پیشوای ظاهراین دربارۀ مسألۀ بیع «امهات اولاد» داشت، بر او غالب آمد (خطیب، 4/99-100؛ ابواسحاق، 141). وی سالیان دراز در بغداد سکنێ گزید و در «مشهد دَرب عبده» به تدریس مشغول بود (قرشی، 2/238).
دربارۀ مشایخ وی گفتنی است که فقه او از طریق اسماعیل بن حماد ابن ابی حنیفه ( د 212ق/827م)، به ابو حنیفه می‌رسد؛ همچنین بردعی نزد مشایخ حنفی ری چون موسی بن نصر رازی (د 263ق/877م)، علی بن موسی بن نصر و ابوعلی دقّاق رازی فقه آموخته است (خطیب، ابواسحاق، همانجاها؛ قرشی، 1/164، 4/69؛ لکهنوی، 19، 21). از مشایخ عراقی نیز آنکه بردعی او را به نام آورده، قاضی ابوخازم بصری (د292ق/905م) است (همو، 20، به نقل از الکافی نسفی).
به هر تقدیر، ریاست حنفیان بغداد پس از ابوخازم به بردعی رسید (نک‍: قرشی، 2/493). از میان شاگردان وی ابوالحسن کرخی (د 340ق/951م)، ابوطاهر دَبّاس و ابو عمر و طبری (د 340ق) قابل ذکرند (ابن ندیم، 208؛ خطیب، ابو اسحاق، همانجاها؛ قرشی، 1/164). بردعی در 317ق برای گزاردن حج به مکه رفت و در جریان قتل عام حجاج توسط ابو طاهر جَنّابی (نک‍: ابن عماد، 2/274)، در 10 ذیحجه کشته شد (خطیب، 4/100؛ ذهبی، 528).
در بررسی آراء وی، نخست باید متذکر شد که او را از طبقۀ نهم معتزله و از شاگردان ابو علی جبایی (د 303ق/915م) محسوب داشته‌اند (نک‍: ابن مرتضێ، 101). وی همانند غالب بصریان و ابوالهذیل، و برخلاف حنفیانی چون ابن عون و علی بن موسێ قمی، به «وجوب معرفت معنای نص قبل از وقوع حادثه» قائل بود (عبادی، 72-73). بردعی از آن دسته از عالمان حنفی است که بر لازم الاتباع بودن اقوال صحابه را بر قیاس مقدم می‌دانسته، و این دیدگاه را به مشایخ حنفیه منسوب می‌کرده است (سرخسی، اصول، 2/105، برای تحلیلی از آن نک‍: 3/108). همچنین ابو سعید بردعی برخلاف دیدگاه منقول از ابوخازم، اتفاق خلفای راشدین را در صورت وجود قول مخالف، اجماع نمی‌دانست. از فروع فقهی مبتنی بر این نظر باید به مسألۀ «توریث ذوی الارحام» اشاره کرد؛ بردعی برپایۀ دیدگاه خود، حکم کردن معتصم خلیفه عباسی را بر رد اموالی که به واسطه ترکاتِ ذوی الارحام در بیت المال جمع شده بود، مخالف قول زید بن ثابت مبنی بر عدم توریث ذوی الارحام و اولویت بیت المال دانست (نک‍: جصاص، 4/475؛ سرخسی، همان، 1/317؛ نیز المبسوط، 12/139: نمونهای از آرا خاص فقهی ابو سعید). 
از بردعی کتابی با عنوان مسائل الخلاف درباره مسائل اختلافی میان فقهای حنفیه با شافعی بر جای مانده که نسخه خطی آن در جامع زیتونه تونس موجود است (نک‍: زرکلی، 1/114–115؛ GAS, I/439; GALS, I/293). 

مآخذ

ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابن‌مرتضیٰ، احمد، طبقات المعتزلة، به کوشش دیوالد میلتسر، بیروت، 1380ق/1961م: ابن ندیم، الفهرست؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1401ق/1981م؛ حصاص، احمد، مختصر اختلاف الفقهاء، به کوشش نذیر احمد، بیروت، 1417ق/1996م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث سالهای 301- 320ق؛ به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1415ق/ 1994م؛ زرکلی، اعلام ؛ سرخسی، محمد، اصول، به کوشش ابوالرفا افغانی، حیدر‌آباد دکن، 1372ق؛ همو، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدر‌آباد دکن، 1383ق/1963م؛ عبادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش یوستا ویتسام، لیدن، 1964م؛ قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، بیروت، 1988م؛ لکهنوی، محمد عبدالحی، الفوائدالبهیة، قاهره، 1324ق/1906م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

GAL, S; GAS. 
علی تولّایی