برخوردار فراهی

بَرْخورْدارِ فَراهی، متخلص به ممتاز، فرزند محمود ترکمان، ادیب، شاعر و قصه‌پرداز سدۀ 11ق/17م که در دستگاه حاکمان صفوی به منشیگری روزگار می‌گذراند. دربارۀ او دانسته‌هایی اندک در دست است که بیشترین آنها برگرفته از مقدمۀ وی بر کتاب محبوب‌القلوب است. زمان تولد او را اوایل سدۀ 11ق حدس زده‌اند (ظهورالدینوف، 23؛ ذکاوتی، 4، 5) و زادگاهش را به تحقیق، شهر فراه دانسته‌اند (ظهورالدینوف، همانجا).
برخوردار، چنانکه خود می‌نویسد، مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت و سپس به نویسندگی و شاعری روی آورد (ص 9). او پس از مدتی از فراه خارج شد و به مرو شاهجهان رفت و به خدمت اصلان‌خان حاکم آن شهر درآمد و زندگی آسوده‌ای را آغاز کرد، ولی پس از دو سال آنجا را ترک گفت و روانۀ اصفهان گردید (همو، 10) و منشی حسن قلی خان قورچی، حاکم اصفهان (1007-1029ق/1599-1620م) شد (همانجا؛ ذکاوتی، 1).
برخوردار در اصفهان به پیشنهاد یکی از دوستانش، مجموعه‌ای از حکایات شفاهی و کتبی فراهم آورد و آن را رعنا و زیبا نام نهاد (ص 12؛ صفا، 5/1802) و به مرور ایام، قصه‌هایی بدین مجموعه افزود تا شمار آنها را به 400 رساند و این مجموعه را محفل آرا نامید (ص 13). در این زمان هوای خراسان به سرش افتاد. ابتدا به زادگاه خود فراه بازگشت و پس از مدتی راهی هرات شد و از آنجا به مشهد و سپس به اُلکایِ «دُرون» (از توابع درگز) رفت (همو، 13-14) و چون در منشیگری، مهارتی به دست آورده، و منشآتش هم اشتهار یافته بود (نفیسی، 1/362)، به خدمت منوچهر بن قرجقای که در 1035ق/1626م، از طرف شاه عباس به حکومت آن سامان رسیده بود، درآمد و مدت 3 سال در این کار بماند (برخوردار، 14؛ اسکندبیک، 3/1040؛ ظهورالدینوف، همانجا؛ صفا، 5/1803).
در همین احوال یکی از اقوام کُرد ساکن خراسان به نام چمشکزک بر الکای درون تاخت (برخوردار، 17؛ مردوخ، 98). در این تهاجم اموال بسیاری از مردم، از جمله محفل آرا، منشآت و دیگر نوشته‌های برخوردار به یغما رفت (برخوردار، 22-23).
برخوردار پس از این واقعه، در هرات و خبوشان (قوچان) اقامت گزید و در هرات، قصۀ «شمسه و قهقهه» (بخشی از کتاب محفل آرا) را بار دیگر تدوین، و به حاکم آن شهر، یعنی صفی قلی شاملو هدیه کرد؛ اما به سبب فتنه‌انگیزی تنگ نظران، ظاهراً مورد بی‌مهری قرار گرفت و به ناگزیر هرات را ترک گفت و به خبوشان بازگشت (ظهورالدینوف، 24). 
برخوردار به تشویق دوستان خود، در خبوشان بار دیگر دست به کار بازنویسی و تدوین کتاب از دست رفتۀ خود، محفل آرا شد و آنچه از کتاب به خاطر داشت، بازنوشت و کتابی جدید (در یک مقدمه، 5 باب و یک خاتمه)، فراهم آورد و نام محبوب‌القلوب بر آن نهاد (نک‍: همانجا). 
از پایان زندگی برخوردار و زمان مرگ او اطلاعی در دست نیست، ولی مقبرۀ او در قریۀ «یزده» در اطراف شهر فراه (دست‌کم تا پیش از جنگهای داخلی افغانستان) موجود بوده است (مایل هروی، 79).
مهم‌ترین اثر برخوردار، کتاب محبوب‌القلوب است. از او دیوانی تاکنون دیده نشده است و ظاهراً سروده‌های او، همانهاست که در لابه‌لای قصه‌های محبوب‌القلوب آمده است (نک‍: جم‍). نفیسی کتابی به نام احسن‌السیر (تاریخ عمومی از آغاز تا دورۀ صفوی) را به وی نسبت می‌دهد و بر آن است که این کتاب به دستور شاه اسماعیل اول، تدوین شده است (همانجا). سخن نفیسی بنیادی استوار ندارد، زیرا به گفتۀ استوری (I(1)/535)، احسن‌السیر در سالهای 930-937ق/1524-1531م، یعنی دست‌کم حدود 70 سال پیش از تولد فراهی تألیف شده است.

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، 1350ش؛ برخوردار فراهی، محبوب‌القلوب ــ محفل آراــ رعنا و زیبا (دورۀ کامل کتاب)، تهران، 1336ش؛ ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا، مقدمه بر داستانهای محبوب‌القلوب برخوردار فراهی، تهران، 1373ش؛ صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1370ش؛ ظهورالدینوف، ابوبکر، «روزگار و آثار میرزا برخوردار فراهی»، خراسان، کابل، 1363ش، س 4، شم‍ 2؛ مایل هروی، غلامرضا، حواشی و تعلیقات بر جغرافیای حافظ ابرو، تهران، 1349ش؛ مردوخ کردستانی، محمد، تاریخ، تهران، 1379ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ نیز:

Storey,C.A., Persian Literature, London, 1927.
علی میرانصاری