برادوست

بَرادوست، یكی از 3 دهستان بخش صومای برادوست شهرستان اورمیه، واقع در استان آذربایجان غربی. این دهستان از شمال به دهستانهای انزل جنوبی و صومای جنوبی، از خاور به دهستان نازلوچای، از جنوب به دهستان ترگور و از باختر به تركیه محدود است (سرشماری، شناسنامه، نقشۀ شهرستان اورمیه؛ دهقان، 287).
بزرگ‌ترین رودخانه‌ای كه از این دهستان می‌گذرد، برادوست است كه از شعب نازلوچای به شمار می‌آید و بخشی از رمینهای كشاورزی منطقه را آبیاری می‌كند (همو، 15؛ جعفری، 127-129). مشیرالدوله آن را آب برادوست ثبت كرده است (ص 158). از كوه‌های این دهستان كوتول و دم‌ دم را می‌توان نام برد (دهقان، 325، 363؛ اسكندری‌نیا، 57). آب‌وهوای برادوست نسبتاً سرد و نیمه‌مرطوب است (فرهنگ...، 12/ 72).
دهستان برادوست در 1375ش دارای 447، 17 نفر جمعیت و 54 آبادی مسكونی بوده است (سرشماری، شناسنامه، 18-26). در گذشته حدود دو هزار خانوار از طوایف ایل شكاك در محال برادوست زندگی می‌كرده‌اند و قشلاق بخشی از ایل سادات نیز در این ناحیه بوده است (مشیرالدوله، 161؛ مشكور، 192؛ افشار، 575؛ دهقان، 61).
مركز دهستان برادوست روستای رَوَند سَفلى در °37 و  ´43 عرض شمالی و °44 و ´43 طول شرقی و در ارتفاع 540، 1 متری از سطح دریا قرار گرفته، و جمعیت آن در 1375ش، فقط 132 نفر بوده است (پاپلی، 284؛ سرشماری، شناسنامه، 22؛ نشریه...، 5). این آبادی در 9 كیلومتری خاوری شهر سِر واقع شده است (فرهنگ، 12/ 51-52). سرو تنها شهر بخش صومای برادوست، واقع در مرز ایران و تركیه، در محدودۀ این دهستان قرار گرفته است (نشریه، نیز سرشماری، شناسنامه، همانجاها؛ همان، نقشۀ آبادیها، 54).

رویدادهای تاریخی

سرزمین برادوست به سبب موقعیت سوق‌الجیشی و هم‌مرز بودن با دولت عثمانی در گذشته و تركیۀ امروزی و نیز نزدیك بودن به خاك عراق، از حساسیت و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در 1014ق/ 1605م، سنان پاشا چغال اوغلی، سردار عثمانی با لشكری انبوه از جانب باختر وارد خاك ایران شد. شاه‌عباس اول (ﺳﻠ 996-1038ق/ 1588-1629م)، سبحان وردی‌خان را به حكومت اورمیه برگماشت و مأمور دفع عثمانیها كرد. بخشی از سپاه عثمانی وارد صومای برادوست شدند و به طرف اورمیه در حال پیشروی بودند كه میان امیرخان حاكم مَحال یاد شده، با عمر پاشا سردار دیگر عثمانی جنگ سختی در این منطقه در گرفت كه منجر به شكست فاحض و فرار سپاه مهاجم شد (دهقان، 362). در 1158ق/ 1745م، نادرشاه افشار (ﺳﻠ 1148-1160ق/ 1735-1747م) راهی آذربایجان شد و پس از توقف در صائی قلعه (شاهین دژ امروزی) به طرف جلگۀ اورمیه رهسپار شد و در گوگ تپه (نزدیك این شهر) اردو زد و به بررسی اوضاع شهر پرداخت، سپس چند روز در قیز قلعه از روستاهای مَحال برادوست اقامت نمود (همو، 934، 373).
در 1246ق/ 1830م، هنگامی كه عباس میرزا نایب‌السلطنه (1202-1249ق/ 1788-1833م) در كرمان بود، اوضاع آذربایجان، به‌ویژه مرزهای ایران و عثمانی و از جمله صومای و برادوست سخت آشفته و به هم ریخته شد و خیانت برخی امرای ایرانی نیز مزید بر علت گشت. به تحریك حاكم رواندوز (راوندوز)، نیروهای عثمانی به مناطقی از ایران هجوم آوردند و به قتل و غارت پرداختند، اما چون دولت عثمانی مقهور دولت روسیه شده بود و با مصر نیز منازعه داشت، امكان دفع آنان از جانب ایران مسیر گشت. جهانگیر میرزا به همراه ایمرنظام (محمدخان زنگنه) با تجهیزات جنگی به صحرای محمودیه شتافتند و از حاكمان شهرهای وان، با یزد و رئیس طایفۀ اكراد دلجویی كردند و این امر بسیارمؤثر واقع شد و آرامشی در سرحدات كردستان به وجود آمد و حتى سرداران ایران را به گشودن قلعۀ وان تحریض كردند (هدایت، 9/ 737-738، 10/ 4-6؛ افشار محمودلو، 413).
در 1297ق/ 1880م، شیخ عبیدالله، شورشی معروف كُرد، یكی از خلفای خود را با 4 هزار تن از راه محال برادوست، برای تسخیر و ایجاد ناامنی به اورمیه گسیل داشت (دهقان، 409، 405-410). یك سال پس از این واقعه (در 1298ق)، ایل شكاك در منطقۀ برادوست عصیان و نافرمانی پیش گرفتند و باعث ناامنی و اغتشاش در آن نواحی شدند و سرانجام با دادن نزدیك به 200 نفر كشته به دست نیروهای دولتی تسلیم شدند (افشار، 575-576).
از نوشته‌های منابع چنین استنباط می‌شود كه وسعت برادوست در گذشته بیش از دهستان امروزی بوده، و از آن با نامِ «ولایت» و «مَحالِ» برادوست یاد شده است (بدلیسی، 386؛ مشیرالدوله، 83، 158؛ دهقان، 213، 373).

آثار تاریخی

بقایای كاروانسرایی در سرو از محال برادوست باقی است (مشكور، 868). قلعۀ باستانی «دم دم» كه در زمان شاه عباس اول تعمیر و بازسازی شده بود و امروزه خرابه‌های آن برجای‌مانده، در محدودۀ محال برادوست قرار دارد. اسكندربیك منشی شرح مبسوطی در استحكام و ویژگیهای این دژ نظامی و تاریخی ــ و بخشهای مختلف آن ــ بیان داشته است (2/ 1310-1313؛ نیز ﻧﻜ : دهقان، 213؛ پدرام، 44-48؛ افشار سیستانی، 1/ 211؛ قس: تمدن، 36-37).
تپه‌های باستانی ربط و هَنگَروان واقع در این دهستان در شمار آثار تاریخی به ثبت رسیده است (مشكٰوتی، 308؛ نیز ﻧﻜ : فرهنگ، 12/ 50-128، 51).
روستایی نیز با نام برادوست در خاك عثمانی قرار داشته است (مشیرالدوله، 163) كه پس از استقلال عراق (1339ق/ 1921م) از تركیه جدا و جزو خاك عراق شد (نقشۀ راهنما...؛ نقشۀ سیاحتی...؛ اشمیت، 149). همچنین برادوست نام قبیله‌ای از قبایل زیبار كُرد است كه در ایران، عراق و تركیه پراكنده‌اند (اسكندربیك، 2/ 1305، 1304؛ دُرّه، 85، 213؛ عزاوی، 2/ 195، 196؛ اشمیت، 127، 150). در شرف‌نامه به فرمانروایان این قبیله به تفصیل اشاره شده است (بدلیسی، 382-386؛ نیز ﻧﻜ : زكی، ‌388-389).

مآخذ

اسكندربیك منشی، عالم آرای عباسی، به كوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1377ش؛ اسكندری‌نیا، ابراهیم، ساختار سازمان ایلات و شیوۀ معیشت عشایر آذربایجان غربی، اورمیه، 1366ش؛ اشمیت، د. آ.، رحلة الی رجال شجعان فی كردستان، ترجمۀ جرجیس فتح‌الله، بیروت، 1964م؛ افشار، علی، «شورش شیخ عبیدالله»، همراه تاریخ افشار (ﻧﻜ : همـ، افشار محمودلو)؛ افشار سیستانی، ایرج، نگاهی به آذربایجان غربی، تهران، 1369ش؛ افشار محمود لو، عبدالرشید، تاریخ افشار، به كوشش محمود رامیان و پرویز شهریار افشار، تبریز، 1345-1346ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به كوشش محمدعباسی، تهران، 1343ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ پدرام، محمود، «بر فراز دم دم»، هنر و مردم، تهران، 1354ش، شمـ 151؛ تمدن، محمد، اوضاع ایران در جنگ اول یا تاریخ رضائیه، تهران، 1350ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ دُرّه، محمود، القضیة الكردیة، بیروت، 1966م؛ دهقان، علی، سرزمین زردشت، تهران، 1348ش؛ زكی، محمدامین، تاریخ‌الدول و الامرات الكردیة فی‌ العهد الاسلامی، ترجمۀ محمدعلی عونی، قاهره، 1367ق/ 1948م؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای كشور، شهرستان اورمیه، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ همان، نقشۀ آبادیها، استان آذربایجان غربی، 1379 ش، ؛ عزاوی، عباس، عشائر العراق، قم، 1370ش/ 1411ق؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (نازلو)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، 1375ش؛ مشكٰوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ مشكور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، 1349ش؛ مشیرالدولۀ تبریزی، جعفر، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، به كوشش محمدمشیری، تهران، 1348ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات كشوری، معاوت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش؛ ﺷﻤ 2؛ نقشۀ راهنمای عراق، گیتاشناسی، تهران، 1365ش، ﺷﻤ 184؛ نقشۀ سیاحتی و گردشگری استان آذربایجان غربی، گیتاشناسی، تهران، 1380ش، شمـ 348؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة‌الصفا، تهران، 1339ش.

كریم شریعت