بدیل بن ورقاء

بُدَیلِ بنِ وَزقاء، از اصحاب مکی پیامبر اکرم(ص) و از شیوخ قبیلۀ خزاعه. در کهن‌ترین منابع نام او فقط به صورت بدیل بن ورقاء یا بدیل بن ورقاء خزاعی آمده است (مثلاً واقدی، 1/ 581، 593، 2/ 750، 749، ﺟﻤ؛ ابن هشام، 4/ 34، 37؛ طبری، 2/ 625، 626)؛ اما ظاهراً ابن سعد نخستین کسی است که نام او و اجدادش را به صورتی نسبتاً کامل آورده است (4/ 294)، ولی در مقایسه با آنچه ابن اثیر (اسدالغابة، 1/ 170) آورده، بعضی از اجداد او را از میانه انداخته است. کنیه‌اش را نیز به اختلاف، ابوعمر و ابوعبدالله گفته‌اند (همانجا؛ تستری، 2/ 254-255؛ مجلسی، 21/ 115؛ خوبی، 3/ 275). دربارۀ تاریخ تولد و مرگ او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست، اما به یقین در حجة‌الوداع حضور داشت و پیش از رسول اکرم(ص) درگذشت (ابن سعد، همانجا، ابونعیم، 3/ 144؛ ابن اثیر، همانجا؛ ابن عراقی، 49). بنا بر یک روایت، وی هنگام فتح مکه 97 سال داشته است (شیخ طوسی، امالی، 1/ 386؛ امینی، 2/ 363؛ مجلسی، همانجا)؛ پس باید حدود سال 75 پیس از ظهور اسلام زاده شده باشد. منابعی که قتل بدیل را در جنگ صفین دانسته‌اند (بخاری، 1/ 102)، او را با پسرش عبدالله خلط کرده‌اند.
بدلیل بن ورقاء پیش از ظهور اسلام در مکه از احترام و منزلتی برخوردار بود، ولی از جزئیات حیات او اطلاعی در دست نیست (علی، 4/ 15). نام بدلیل از اوایل بعثت پیامبر(ص)، به ویژه از صلح حدیبیه، در تاریخ اسلام کم و بیش مطرح می‌گردد (واقدی، 1/ 581؛ ابن سعد، 2/ 96؛ طبری، 2/ 625) و یک بار نیز او و خزاعیان همراه او را رازدار پیامبر و پایدار در دوستی خوانده‌اند (واقدی، 1/ 593؛ طبری، همانجا؛ ابن کثیر، 2/ 175). در واقع مطابق مفاد صلح‌نامۀ حدیبیه، خزاعه هم پیمان مسلمانان بودند و پس از بازگشت پیامبر(ص) از حدیببیه، بیشتر خزاعیان مسلمان شده بودند (واقدی، 2/ 749). بی‌گمان این دوستی و همراهی با هم پیمانی خزاعه با عبدالمطلب از پیش از اسلام بی‌ارتباط نبود. به‌هرحال، پیامبر اکرم (ص) در جمادی‌الآخر سال 8، طی نامه‌ای که به بدلیل ورقاء نگاشت، خزاعه را سخت ستود (همانجا؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ قس: ابن‌سعد، 4/ 294؛ ابن‌عبدریه، 3/ 333؛ قلقشندی، 323).
در آستانۀ فتح مکه، بدلیل ورقاء همراه ابوسفیان و حکیم بن جزام، توسط عباس بن عبدالمطلب نزد پیامبر(ص) راه یافتند و به یک روایت بدلیل همانجا مسلمان شد (واقدی، 2/ 817، 815؛ ابن‌هشام، 4/ 44؛ مقریزی، 1/ 369)؛ درحالی‌که بنا به بعضی گزارشها، چنین می‌نماید که بدلیل پیش از تاریخ اسلام آورده بوده است.
در روز فتح مکه خانۀ بدیل از خانه‌های امن به‌شمار می‌رفت که برخی از قریشیان به آنجا پناه بردند (ابن‌اثیر، همانجا؛ ابن‌حجر، 1/ 191؛ ابن‌عبدالبر، 1/ 150). بدلیل همچنین در جنگ حنین به فرمان پیامبر(ص) مأمور گسیل اسیران از حنین به جعرانه بود و گویا وظیفۀ حراست از غنایم را نیز بر عهده داشت (ابن‌سعد، همانجا؛ بلاذری، انساب...، 1/ 365؛ ابن‌حبان، 61؛ ابن‌اثیر، الکامل، 2/ 266).
در تدارک مقدمات جنگ تبوک نیز، بدلیل از کسانی بود که به فرمان پیامبر(ص) نزد قبایل رفتند تا آنان را برای جنگ آماده کنند (واقدی، 2/ 800؛ ابن سعد، همانجا).
از فرزندان بدلیل، برخی در حوادث صدر اسلام نقش داشتند. نافع ابن بدلیل، پیش از پدر، و در نبرد بئر مهونه به شهادت رسید (همانجا؛ ابن حزم، 239)؛ عبدالله‌بن بدلیل در غزوات حنین و تبوک و طائف حضور داشت و از فاتحان اصفهان در 32ق بود (بلاذری، فتوح...، 436-437؛ صفدی، 10/ 102) و در صفین در زمرۀ یاران امام علی(ع) به شهادت رسید (ابن سعد، ابن حزم، همانجاها؛ شیخ طوسی، رجال، 46)؛ برادر او عبدالرحان بن بدیل نیز در صفین شهید شد (مامقانی، 169؛ قس: ابونعیم، 3/ 145).
بدیل در منابع روایی شیعی و اهل سنت، در زمرۀ راویان آمده، و چند روایت حدیبیه، فتح و حمل اسیران پس از جنگ حنین، و رواتی دربارۀ خوردن و َآشامیدن و روزه نگرفتن در حجة‌الوداع، از او نقل شده است (شیخ طوسی، امالی، 1/ 385؛ نعیم، 3/ 145-146).

مآخذ

ابن اثیر، علی، اسد الغابة، بیروت، دارحیاء التراث العربی؛ همو، الکامل؛ ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش مرزوق علی ابراهیم، بیروت، 1408ق؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة فی تمییزالصحابة، بیروت، 1385م؛ ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب‌العرب، بیروت، 1403ق؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرێ، بیروت، دارصادر؛ ابن عبدالبر، یوس، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق؛ ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش عبدالمجید ترحینی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ابنعراقی، احمد، ذیل الکاشف، به کوشش بوران ضناوی، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1405ق؛ ابن هشام، عبدالملک، السیرۀ النبویة، به کوشش ﻣﺼﻄﻔﻰ سقا و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ بونعیم اصفهانی، احمد، معرفة الصحابة، به کوشش محمد راضی ابن حاج عثمان، مدینه، 1408ق؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، 1403ق؛ بخاری، محمد، التاریخ، الصغیر، به کوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، 1406ق؛ بلاذری، احمد، انساب‌الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959م؛ همو، فتوح‌البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، 1407ق؛ تستری، محمدتقی، قاموس‌ الرجال، قم، 1410ق؛ خوبی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، 1403ق؛ شیخ طوسی، محمد، امالی، نجف، 1384ق؛ همو، رجال، نجف، 1380ق؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و دیگران، بیروت، 1400ق؛ طبری، تاریخ؛ علی، جواد، المفصل فی تاریخ‌ العرب قبل‌ الاسلام، بیروت، 1970م؛ قلقشندی، احمد، نهایة‌الارب، بیروت، 1405ق؛ مامقانی، عبدالله، تنفیح‌ المقال، نجف، 1350ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق؛ مقریزی، احمد، امتاع‌ الاسماع، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهرهة1941 م؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونهز، تهران، 1405ق.

محمد نوری