بدیهی

بَدیهی، ابوالحسن علی بن محمد (د ح 380ق/ 990م)، شاعر ایرانی عربی‌سرا، محل تولد او را شهرزور ذکر کرده‌‌اند (ثعالبی، 3/ 339). لقب بدیهی که بدان شهرت یافته، ظاهراً از آنجا ناشی شده است که وی در بدیهه‌‌سرایی زیر دست بوده است (‌‌ﻧﻜ : سمعانی، 1/ 299)، اما زیردستی او در بدیهه‌‌سرایی مسلم نیست، زیرا به عکس، وی به کندسرایی مورد هجو قرار گرفته است (‌‌ﻧﻜ : ثعالبی، همانجا). وی را به القاب دیگری نظیر حکیمی و نقیب‌‌الشعرا نیز خوانده‌‌اند (باخزری، 1/ 658)؛ لقب حکیمی ظاهراً از آنجا برخاسته که وی در حکمت و فلسفه نیز دستی داشته است (‌‌ﻧﻜ : ابوسلیمان، 340-341؛ ابوحیان، المقابسات؛ 103، 104، 157-158)، اما شهرت او به شاعری بیشتر است. در اشعار باقی‌‌مانده از او نیز چیزی که بر فیلسوف بدون و اشاره کند، یافت نمی‌‌شود؛ آثار فلسفی او چند قطعۀ منثور است که در منابع پراکنده است.
ابوبکر خوارزمی شعر او را ــ به رغم کثرت ــ بی‌‌ارزش می‌‌پنداشت و از باب نقد تنها یک بیت او را در خور توجه می‌‌دانست. ثعالبی که این سخن را نقل کرده، به دفاع از شاعر پرداخته، و نظر خوارزمی را ستمی در حق او خوانده است (همانجا). باخرزی نیز در تأیید او، دانش لغوی و نیکویی شعر شاعر را ستوده است (همانجا).
بدیهی دیرزمانی با یحیی بن عدی مصاحبت داشت (ابوسلیمان، همانجا)، اما پیوندش با صاحب بن عبادناگسستنی بود (‌‌ﻧﻜ : ابن‌خلکان، 1/ 414)، به خصوص که به قول ابوحیان توحیدی، صاحب نزد بدیهی عروض آموخته بود (مثالب...، 84، 115). ثعالبی برخی از ابیات او را در مدح صاحب‌‌بن عباد آورده است (3/ 340).
در بغداد، وی از محضر استادانی چون ابن دُرید و نفطویه بهره برد و بزرگان دیگری چون ابوبکر ابن انباری را درک کرد (بونعیم، 2/ 22؛ خطیب، 12/ 83). همچنین ابوحیان خود شنیده که بدیهی گفته است: به دربار وشمگیر نیز روی آورده، و او را ستوده، اما سلطان او را چندان مورد عنایت خود قرار نداده است (یاقوت، 5/ 2186، 2187).
اینک مجموعۀ اشعاری که از وی به جای مانده، نزدیک به 60 بیت پراکنده در منابع است.
از گفتارهای فلسفی او، دو سه قطعۀ کوتاه منثور را ابوسلیمان سجستانی نقل کرده (ص 341)، و بزرگ‌‌ترین آنها را (نیم‌صفحه) که دربارۀ وجود است، ابوحیان (المقابسات، 105، 103-158) و نیز شهرزوری (ص 361، ترجمه، ص437-438) تکرار کرده‌‌اند.

مآخذ

ابن‌خلکان، وفیات؛ ابوحیان توحیدی، علی، مثالب‌‌الوزیرین، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، 1961م؛ همو، المقابسات، به کوشش محمدتوفیق حسین، تهران، 1366ش؛ ابوسلیمان سجستانی، محمد، صوان‌‌الحکمة، به کوشش عبدالرحمان بدوی، تهران، 1974م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، ذکر اخبار اصبهان، لیدن، 1934م؛ باخزری، علی، دمیة‌‌القصر، به کوشش محمد تونجی، دمشق، 1391ق؛ ثعالبی، عبدالملک، یتیمة الدهر، بیروت، دارالکتب، العلمیه؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1350ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ سهرزوری، محمد، تاریخ‌‌الحکماء، به کوشش عبدالکریم ابوشویرب، قاهره، 1398ق؛ همو، همان (نزهة الارواح)، ترجمۀ مقصود علی تبریزی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه و محمد سرور مولایی، تهران، 1365ش؛ یاقوت، معجم‌‌الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1993م.

حسین میرزایی‌نیا