بدیعیه

بَدیعیّه، قصیده‌ای بلند در بحر بسیط، با رَویّ میم و گاه غیر آن که غالباً در ستایش پیامبر اکرم(ص) سروده شد، و هر یک از ابیات آن شاهدی برای یک یا چند صنعت بدیعی است.
راست است که ما مجموعۀ قصاید بدیعه را در مسیر تاریخی مدایح حضرت پیامبر(ص) بررسی می‌کنیم، اما می‌دانیم که نخستین انگیزه‌های پیدایش این نوع شعر، تنها مدح نبوده، بلکه گرایش تند به آرایه‌های لفظی، تظاهر به دانش فراگیر در این زمینه و نیز گردآوری همۀ اشکال بدیع در یک قصیدۀ خود می‌تواند از اسباب به وجود آمدن بدیعیه باشد (قس: ابوزید، 33).
در میان مدایح نبوی که تاریخ آن با دالیۀ اﻋﺸﻰ آغاز می‌گردد، بُردۀ (ﻫ م) بوصیری (د696ق/ 1297م) از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا این قصیده در ادب عربی تأثیری بسزا گزارد و الگوی بسیاری از قصایدی که پس از بوصیری در ستایش حضرت رسول(ص) سروده شد فرا گرفت و علاوه بر این، عامل اساسی پیدایش بدیعات در سدۀ 7ق/ 13م گردید (ﻧﻜ : مبارک، 215-226؛ اسکندری، 201؛ مطلوب، 213؛ موﺳﻰ باشا، تاریخ...، 194، 184-195، الادب...، 446-468؛ امین، 266-267).
دو سال پس از درگذشت بوصیری، ابن جابر اندلسی (780ق/ 1378م)، شاعر نابینای عرب و نیز ادیب هم عصر او صفی‌الدین حلی (د750ق/ 1349م)، در ستایش پیامبر(ص) و معارضه با برده، قصایدی سرودند و از آنجا که به کارگیری صنایع بدیعی در آثار ادبی آن عصر رواج داشت، آنان در هر بیت از قصیدۀ خود به یکی از صنایع بدیعی اشاره کردند و بدین‌سان، نخستین بدیعیه‌ها سروده شد که از یک‌سو پدیده‌ای نوین در جهان شعر بود و از سوی دیگر نوعی تألیف در زمینۀ علم بدیع به شمار می‌رفت و این امر سبب شد که این دانش تعمیم یابد و اصول آن استوا گردد (امین، 269، 267؛ ضیف، البلاغة...، 360؛ موﺳﻰ‌باشا، عمان، 468؛ سلام، 110؛ ابوزید، 252-258).
البته اینگونه شعر که پایه و مایه‌اش را صنعت تشکیل می‌دهد، از روح شاعرانه و اصالت هنری تهی است و ﺣﺘﻰ گاه لطافت مدح پیامبر(ص) نیز در آنها ضایع می‌گردد. به همین سبب، گروهی معارضۀ این شاعران با بوصیری ناموفق، و بدیعیات را اشعاری متکلف و سست خوانده‌اند (اسکندری، همانجا؛ قس: ضیف، عصر...، 185).
نخستین کسی که اصطلاح بدیعه را بر این نوع از قصاید اطلاق کرد و پایه‌های آن را استوار ساخت، صفی‌الدین حلی بود (ابوزید، 40)، اما در اینکه نخستین بدیعیه را چه کسی سرود، اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی ابن جابر اندلسی، برخی صفی‌الدین حلی، و گروهی نیز علی بن عثمان امین‌الدین اربلی (د 670ق/ 1272م) را که بدیعیه‌اش در ستایش حضرت محمد(ص) نیست، نخستین بدیعیه‌سرا دانسته‌اند (همو، 55-69؛ ضیف، البلاغة، 360-361؛ اسکندری، همانجا؛ عکاوی، 258؛ فروخ، 3/ 773؛ مطلوب، 214-215). پس از این نیز بدیعیه‌سرایی همچنان ادامه یافت و تا پایان سدۀ 14ق/ 20م با نام شاعران بسیاری می‌توان آشان شد که به سرودن بدیعیه پرداخته‌اند (‌ﻧﻜ : ابوزید، 351-358). فهرست مشهورترین بدیعیه‌ها از این قرار است:
1. «الحلة‌السیرافی مدح خیرالوری»، معروف به بدیعیۀ «عمیان»، اثر ابن جابر اندلسی در 177 بیت. ابوجعفر رعینی (د779ق/ 1377م)، شرحی مطول با عنوان «طراز الحلة و شفاء الغلة» بر آن نگاشت (حاجی خلیفه، 1/ 234؛ ابوزید، 77، 75؛ ضیف، همان، 361).
2. «الکافیة البدیعیة فی المدائح النبویة»، اثر صفی‌الدین حلی در 145 بیت، که در برگیرندۀ 150 نوع بدیعی است. این بدیعیه چند بار شرح شده که از جملۀ این شروح، یکی «النتائج الالٰهیة فی شرح‌الکافیة‌البدیعیة» است که شاعر خود فراهم آورده است (ابوزید، 74؛ ضیف، همانجا).
3. بدیعیۀ عزالدین موصلی (د 789ق/ 1387م) با عنوان «التوصل بالبدیع الی‌التوسل بالشفیع» در 139 بیت که در ضمن آنها به 144 نوع بدیعی اشاره شده است (حاجی خلیفه، ضیف، همانجاها؛ ابوزید، 78؛ امین، 268). موصلی علاوه بر این، بدیعیۀ دیگری سروده که در آن رویّ را تغییر داده است (ابوزید، 79).
4. «تقدیم ابن بکر»، به عنوان بدیعیۀ ابن حجۀ حموی (د767ق/ 1366م) و شرح آن است که بعدها خزانة‌ الادب و غایة‌ الارب خوانده شد و در زمرۀ آثار مهم ادب عربی قرار گرفت. این بدیعیه در معارضه با بدیعیۀ صفی‌الدین حلی و عزالدین موصلی سروده شده است (ابوزید، 94-95؛ ربداوی، 193-194؛ مطلوب، 220؛ قس: فروخ، 3/ 840؛ حاجی خلیفه، 1/ 233؛ نیز ‌ﻧﻜ : ضیف، همان، 362-363).
5. «نظم‌البدیع فی مدح خیر شفیع»، سرودۀ جلال‌الدین سیوطی (د911ق/ 1505م) در 133 بیت و مشتمل بر 147 نوع بدیعی که خود به شرح آن پرداخته است (حاجی خلیفه، 1/ 234؛ ابوزید، 100-101؛ ضیف، همان، 363).
6. «بدیع‌البدیع فی مدح‌الشفیع»، اثر عاشیه باعونی (د922ق/ 1516م). این شاعر بدیعیۀ دیگری نیز دارد با عنوان «الفتح‌المبین فی مداح‌الامین» (ابوزید، 103-106؛ ضیف، همان، 363-364).
7. «نسمات‌الأسحار فی مدح‌النبی المختار»، اثر عارف مشهور عبدالغنی نابلسی (د1143ق/ 1730م) در 150 بیت که متضمن 155 نوع بدیعی است. وی بدیعیۀ دیگری نیز سروده است با عنوان «ملیح‌البدیع فی مدح‌الشفیع» (ابوزید، 126-128؛ مرادی، 3/ 36؛ سرکیس، 1832-1834؛ ضیف، همان، 364-365).
همانطورکه پیش‌تر اشاره گردید، بدیعیه‌ها در ادب عربی سخت تأثیر گذاردند و سبب، آن بود که این اشعار، به علت دشواری، نیاز به شرح و توضیح داشتند. بدین‌سان، انبوهی کتاب در همین زمینه توسط دانمشندان گوناگون و ﺣﺘﻰ خود بدیعیه‌سرایان پدید آمد. اینک می‌توان گفت که تقریباً هیچ بدیعیه‌ی بدون شرح و تفسیر رها نشده است. از آنجا که غالب شارحان این نوع از قصاید، دانشمندانی توانمند و صاحب خزانة‌ الادب ابن‌حجۀ حموی نمونۀ بسیار خوبی برای این مدﻋﻰ است (‌ﻧﻜ : ابوزید، 186-195؛ مطلوب، همانجا).
این نکته درخور یادآوری است که برخی بدیعیه‌سرایان خود را ملزم می‌کردند که به صنعت ادبی در بیت به صورت توریه اشاره کنند. عزالدین موصلی نخستین کسی است که در بدیعیۀ خود بدین کار پرداخت (ابوزید، 78-79؛ عکاوی، 259؛ مطلوب، 218).
گسترش چشمگیر بدیعیه‌سرایی سبب شد تا شاعران مسیحی نیز بدان تمایل نشان دهند و بدیعیه‌هایی را در ستایش حضرت مسیح(ع) به نظم درآوردند (‌ﻧﻜ : ابوزید، 70).

مآخذ

ابوزید، علی، البدیعات فی الادب العربی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ اسکندری، احمد و دیگران، المفصل فی تاریخ‌ الادب‌ لعربی، قاهره، 1926م؛ امین، بکری شیخ، مطالعات فی الشعر المملوکی و العثمانی، بیروت، 1400ق/ 1980م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ ریداوی، محمود، ابن حجة‌الحموی شاعراً و ناقداً، دمشق، 1402ق/ 1982م؛ سرکیس، یوسف‌الیان، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ سلام، محمد زغلول، الادب فی‌العصر المملوکی، قاهره، 1980م؛ ضیف، شوقی، البلاغة، تطور و تاریخ، قاهره، 1965م؛ همو، عصرالدول و الامرات، قاهره 1990م؛ عکاوی، انعام فوال، المعجم المفصل فی علوم البلاغة، بیروت، 1417ق/ 1966م؛ فروخ، عمر، تاریخ‌ الادب‌ العربی، بیروت، 1989م؛ مبارک، زکی، المدائح‌ النبیوة فی الادب العربی، قاهره، 1391ق؛ مرادی، محمدخلیل، سلک الدرر، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ مطلوب، احمد، بحوث بلاغیة، بغداد، 1417ق/ 1996م؛ موﺳﻰ باشا، عمر، الادب فی بلادالشام، بیروت / دمشق، 1409ق/ 1989م؛ همو، تاریخ‌ الادب‌ العربی (العصرالمملوکی)، دمشق، 1409ق/ 1989م.

بابک فرزانه