بدخشی

بَدَخشی، نورالدین جعفر (740-797ق/ 1339-1395م)، عارف، صوفی و شاگرد برجستۀ میرسید عَلی همدانی (د 786ق/ 1384م). نورالدین در رستاق بازار، واقع در غرب بدخشان به دنیا آمد (ابن‌کربلایی، 1/ 158؛ شوشتری، 2/ 117؛ ریاض، 81-82). از دوران کودکی و جوانی وی اطلاعی در دست نیست، اما چنانکه خود در معروف‌ترین اثرش، خلاصة المناقب آورده است، پیش از ملاقات با میرسیدعلی همدانی در 773ق، از زادگان خود مهاجرت کرده، و در ختلان ساکن شده بود (ص189-190) و در همان سال به تشویق یکی از دوستانش به ام اخی علی حق گوی، به دیدار میرسیدعلی همدانی به روستای علیشاهیان یا علیشاه رفت و از همان ابتدا شیفتۀ او شد (همو، 190-193)؛ اما سیدعلی که ظاهراً هنوز آمادگی لاز برای بیعت را در او نمی‌دید، پذیرفتن او را چند ماهی به تعویق انداخت تا سرانجام در عید فطر همان سال او را به شاگردی خود قبول کرد (همو، 193-195، 202).
از آن هنگام تا زمان مرگ میرسیدعلی همدانی، نورالدین جعفر همواره ملازم او بود و از ارشاد و تربیت او بهره‌مند می‌شد. وی با استفاده از این ارشادات و با مجاهدۀ خالصانه، نزد میرسیدعلی مقامی رفیع یافت و یکی از شاگردان خاص او شد، چنانکه سید در چند مورد در حضور خود به نورالدین اجازۀ بیعت داد و مردم را به بیعت با او تشویق نمود (همو، 294-295)؛ همچنین هرگاه که به سفر می‌رفت، وطی، تدریس و ارشاد مریدان را بر عهدۀ نورالدین می‌گذاشت و خود از طریق نامه‌هایی که می‌فرستاد، با او ارتباط داشت (ﻧﻜ : ظفر، مقدمه بر خلاصة...، «یج‌ ـ ید»، مقدمه بر زبدة...، 11).
میرسیدعلی همدانی هنگامی که به قصد سفر حج قریۀ علیشاهیان را ترک می‌گفت، بدخشی را بر مسند خود نشاند، به او اجازۀ قبول توبۀ طالبان و تعلیم ذکر به مریدان را داد و پوستین و آفتابۀ خود را به او بخشید (ﻧﻜ : بدخشی،295-296). پس از بازگشت از سفر حج نیز بخشی از لوازم شخصی خود را در اختیار او گذارد (همو،296). سید غالباً بدخشی را در حضور دیگر مریدان می‌ستود (همو، 293-295)، اما گاه نیز در مواردی بر او عتاب می‌کرد مثلاً (ﻧﻜ : همو، 206-207، 292-296،293).
بدخشی در هنگام مرگ میرسیدعلی در خانقاه فتح‌آباد در قریۀ رستاق بازار اقامت داشت و در آنجا از طریق نامه‌ای که شمس‌الدین ماخانی از سوی قوام‌الدین بدخشی برای او آورده بود، از درگذشت سید باخبر شد (همو، 272-273، 276-279). پس از آن در 787ق/ 1385م به ختلان آمد و در خانقاه اعظم آن شهر ساکن شد و به یادبود شیخ در گذشته‌اش، تألیف کتاب خلاصة‌ المناقب را آغاز کرد (همو،7-8).
با آنکه بدخشی از نزدیک‌ترین مریدان میرسیدعلی همدانی و از شاگردان خاص او بود، پس از درگذشت سید، دامادش خواجه اسحاق جانشین او شد (ریاض، 83؛ شاه همدانی، 53؛ اذکابی، 64). چنانکه ابن‌کربلایی در حاشیۀ روضات‌ الجنان آورده است، بدخشی در 16 رمضان 797 در 57 سالگی درگشت (همانجا).

آثار

1. خلاصة المناقب، در مناقب میرسیدعلی همدانی، مهم‌ترین اثر بدخشی است و یک سال پس از درگذشت شیخ خود، آن را در ختلان تألیف کرده است. این کتاب قدیم‌ترین و پر اهمیت‌ترین منبع اطلاعات دربارۀ میرسیدعلی به شمار می‌رود؛ چه، مؤلف خود مدت درازی ملازم او بوده، و حکایتها و اقوالی را که آورده، خود از زبان سید شنیده است. در این کتاب برخی اصطلاحات و مفاهیم عرفانی نیز با استفاده از آیات و احادیث شرح داده شده است. نخستین‌بار ترجمۀ آلمانی این کتاب به قلم توفل در 1962م در لیدن انتشار یافت (افشار، 326). پس از آن، سیده اشرف ظفر با استفاده از نسخه‌های خطی موجود، این کتاب را تصحیح کرد و در1995م توسط مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اسلام‌آباد به چاپ رسانید.
2. اصطلاحات صوفیه، که در آن برخی از مهم‌ترین مفاهیم عرفانی و اصطلاحات صوفیان شرح و توضیح داده شده است. این رساله به کوشش ایرج افشار در مجلۀ فرهنگ ایران زمین (ج 16) به چاپ رسیده است.
3. شرح اوراد فتحیۀ [همدانی]، که یک نسخه از آن در کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور نسخۀ دیگری در کتابخانۀ دارالعلوم اسلامیۀ پیشاور موجود است (ظفر، مقدمه بر خلاصة، «یز»).
نورالله شوشتری در مجالس‌ المؤمنین (2/ 135) و معصوم علیشاه در طرائق‌ الحقائق (2/ 433) کتاب احباب را به نورالدین جعفر نسبت داده‌اند.

مآخذ

ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات‌الجنان، تهران، 1349ش؛ اذکابی، پرویز، مروّج اسلام در ایران صغیر، همدان، 1370ش؛افشار،ایرج، حاشیه بر «اصطلاحات الصوفیه اثر شیخ نورالدین جعفر بدخشانی»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1354ش؛ چ 16؛ بدخشی، نورالدین جعفر، خلاصة‌المناقب، به کوشش اشرف ظفر، اسلام‌آباد، 1995م؛ریاض، محمد، احوال و آثار او اشعار میرسیدعلی همدانی، کراچی، 1370ش؛ شاه همدانی، حسین شاه همدان، میرسیدعلی همدانی، ترجمۀ محمد ریاض، اسلام‌آباد، 1995م؛ شوشتری، نورالله، مجالس‌المؤمنین، تهران، 1376ق؛ظفر، اشرف، مقدمه بر خلاصة‌المناقب (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، بدخشی)؛ همو، مقدمه بر زیدة‌المناقب (ترجمۀ ارودی خلاصة‌المناقب)، کراچی،1993م؛ معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق‌ الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب،تهران، 1318ش.

فاطمه لاجوردی