بدخشی

بَدَخشی، محمد امین (ز1020ق/ 1611م)، فرزند علی‌الدین جهانگیر، از صوفیان نقشبندیۀ مجددیۀ سدۀ11ق. از آنجا که وی بیشتر عمر خود را بیرون از هند گذرانیده، تذکره‌نویسان شبه‌قاره کمتر از او یاد کرده‌اند.
وی در بدخشان متولد شد و پس از خرابی زادگاهش در اثر هجوم ازبکان و فوت پدر و مادر، رهسپار هند گردید. در لاهور ابتدا با شیخ آدم بنوری (د1053ق/ 1643م) آشنا شد؛ سپس به وسیلۀ وی دست ارادت به خواجه محمد معصوم سرهندی (د 1079ق/ 1668م)، فرزند و جانشین شیخ احمد سرهندی مؤسس سلسلۀ نقشبندیۀ مجددیه داد (سرهندی، 2/ 31، 33). بدخشی در 1050ق/ 1640م در سرهند اقامت داشت و همراه غلام محمد، فرزند شیخ آدم بنوری در جلسات درس خواجه محمد سعید، خواجه محمد معصوم و شاه محمد ﭔﺤﭕﻰ (فرزندان شیخ احمد سرهندی) حاضر می‌شد (همو، 2/ 30-31). وی در1051ق همراه شیخ آدم بنوری رهسپار مکه شد و تا 1102ق/ 1691م در آنجا ماند، سپس به مصر رفت و در آنجا درگذشت (ﻧﻜ : همو، 2/ 32، 33).

آثار

بدخشی در ضمن سفرهای خود از استادان بزرگی بهره‌مند شد و آثاری تألیف نمود که نسخه‌هایی از آنها موجود است، از جمله:
1. منقاب‌ الحضرات (یا مناقب احمدیه، حضرات احمدیه، مناقب آدمیه)، که تذکره‌ای است دربارۀ زندگی و اقوال مشایخ نقشبندیۀ مجددیه، شیخ احمد سرهندی و فرزندانش. این کتاب به زبان فارسی است و دارای یک مقدمه و 3 مطلب و 11 باب و خاتمه است (نقوی، 744؛ مزوی، خطی...،11/ 906، 12/ 2331؛ احمد،647؛ استوری، (I(2)/ 991-992. ترجمۀ اردوی این اثر در 1940م در لاهور به چاپ رسیده است.
2. نتایج‌ الحرمین، در 3 جلد، که جلد اول آن تفسیر صوفیانه‌ای از سورۀ فاتحه، جلد دوم در کرامات شیخ بنوری و جلد سوم در شرح احوال اوست (منزوی، همان، 1/ 92، 93، 11/ 906، 907، 12/ 2348).
3. کرامات آمدیه، که زندگی‌نامۀ شیخ آدم بنوری و احتمالاً جلد سوم نتایج‌الحرمین است (منزوی، فهرستواره...، 3/ 2316، خطی، 3/ 2040، 11/ 905، 12/ 2301؛ نیز ﻧﻜ : اته، I/ 317).
4. المفاوضة بین‌الانسان و الکعبة، که شرح گفت‌وگو و مناظره‌ای است میان شیخ آدم بنوری و شیخ احمدقشاشی در برتری کعبه یا انسان مؤمون و انبیاء. این کتاب به فارسی است (منزوی، همان، 3/ 1959-1960).
5. نکات‌ الاسرار، که اصل آن از شیخ آدم بنوری است و بدخشی آن را در 4 فصل گردآوردی و تدوین کرده است (همان، 3/ 2078، 11/ 905، فهرست...، 2/ 843).
6-9. فقه ضروریه در مذاهب اربعه؛ مناسک‌ الحج و العمرة و فضائلها و آداب‌ الزیارات، منتخب احادیث جوامع و مسانید حضرات؛ اختصار التاریخ فی فضایل‌ الحرمین‌ الشریفین (دانشنامه...، 2/ 476).

مآخذ

احمد، ظهورالدین، «اولیاء کرام کی تذکری»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1971م؛ ج 4؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1375ش؛ سرهندی، محمداحسان، روضة ‌القیومیة، به کوشش اقبال احمد فاروقی، لاهور، 1409ق/ 1989م؛ منزوی خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج بخش، اسلام‌آباد، 1357-1361ش؛ هو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی،‌ تهران، 1376ش؛ نقوی، علیرضا،‌ تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، 1343ش؛ نیز:

Ethé, H., Catalogue of Perisan Manuscripts in the Library of the India office, Oxford, 1903; Storey, C. A., Persian Literature, Londen, 1972.
غلامعلی آریا