بدخشانی نقشبندی

بَدَخشانیِ نَقشبَندی، محمد ابراهیم خلیل ‌الله (1087-1165ق/ 1676-1752م)، از صوفیان طریقۀ نقشبندیه. وی در شاهجهان آباد دهلی زاده شد، ولی اصل او از بدخشان بود، زیرا نیاکان وی از آنجا مهاجرت کرده، و در هندوستان ﺳﻜﻧﻰ گزیده بودند. پدرش، محمدعلی نیز که به «حاجی‌بابا» شهرت داشت، از ترکستان به هندوستان مهاجرت کرده بود (واله،1/ 94-95؛ صبا، 16؛ هدایت، 53).
محمدابراهیم بدخشانی از مریدان میرجلال‌الدین حسین بدخشانی بود. وی در جوانی در سپاه فتح‌الله‌خان خوستی ـ که از امیران اورنگ‌زیب عالمگیر بود ـ خدمت می‌کرد و شاهزاده محمد معزالدین با او مصاحبت داشت. محمد معزالدین، همان‌گونه که بدخشانی پیشگویی کرده بود، در هندوستان به حکومت رسید و لقب جهاندارشاه یافت. معروف است که چندی بعد معزالدین نسبت به امور و اجکام دینی بی‌اعتنا شد و این رفتار غضب بدخشانی را در پی داشت، به نحوی که با او ترک رابطه کرد. بدخشانی در اواخر عمر به سفر پرداخت و از مناطقی چون احمدآباد دکن، گرات، مالوه و راجپوتانه دیدن کرد (واله، 1/ 95-97).
با اینکه گفته‌اند وی علوم ظاهری را نیاموخت (صبا، هدایت، همانجاها). تألیفات و آثاری به نام او در دست است، از جمله: یک مثنوی در 6 هزار بیت و 5 دفتر که به اشارۀ پیر خود، میرجلال‌الدین بدخشی در بحر رمل مسدس به نظم در آورد. بخشی از این مثنوی در ریاض‌الشعراء نقل شده است. در این اثر در برخی موارد، قواعد وزن شعر به درستی رعایت نشده، و این شاید به سبب امی بودن و تعلیم ندیدن او بوده است (بغدادی، 1/ 38؛ واله، 1/ 95-98؛ صبا، همانجا)؛ نیز داستان احسن القصص که الهام گرفته از داستان یوسف و زلیخای جامی است (اته، 53). وی شرحی نیز بر برخی از آثار شاه نعمت‌الله ولی نگاشته است (هدایت، همانجا).
بدخشانی در خانقاهی که در لکهنو داشت، درگشت. برخی منابع تاریخ درگذشت وی را 1160ق ذکر کرده‌اند (بغدادی، صبا، همانجاها؛ آقابزرگ، 9/ 14؛ هدایت، همانجا).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ رضازاده، شفق، تهران، 1356ش؛ بغدادی، هدیه؛ صبا، محمدمظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، 1343ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض‌ الشعراء، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، 1344ش.

مرجان افشاریان