بدایع نگار

بَدایعْ‌نِگار، محمد ابراهیم نواب تهرانی (1241-1299ق/ 1826-1882م)، فرزند محمدمهدی، منشی، ادیب، خوش‌نویس و مورخ عصر محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار (محبوبی، 394). برخی منابع لقب او را مدایح‌نگار ذکر کرده‌اند (ﻧﻜ : آقابزرگ، 2(1)/ 23؛ قس: نواب، 405، که انتساب این لقب را به او نفی کرده است).
خاندان بدایع‌نگار تجارت پیشه و صراف بودند؛ او نیز در جوانی به تجارت پرداخت، اما خیلی زود به تحصیل علم و دانش و سپس نوشتن روی آورد. وی در 20 سالگی دو اثر خود، هزار دستان و «رساله‌ای دربارۀ بدیع» را توسط حاجی میرزاآقاسی برای محمدشاه قاجار فرستاد و به دستور او نواب دارالخلافه شد (ایرانی، 50-51) و سپس در 1276ق/ 1859م، به نایب اولیِ وزارت علوم ریاست تجارت رسید (همو، 53، به نقل از بدایع‌نگار؛ اعتمادالسلطنه، مرآة...، 2/ 1345). در این ایام علیقلی‌خان اعتضادالسلطنه عهده‌دار وزارت علوم بود و بدایع نگار به علت ناسازگاری با او و همچنین اختلاف با آقامهدی ملک‌التجار، ناگزیر از مسئولیت خود استعفا کرد؛ وی سپس به فرمان شاه به سمت منشی اول وزارت خارجه منصوب شد، و این درواقع آخرین مسئولیت او بود (ایرانی، 53-54؛ اعتمادالسلطنه، تاریخ...، 3/ 1824؛ محبوبی، همانجا). بدایع نگار سرانجام در تهران درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد (اعتمادالسلطنه، همان، 3/ 2033؛ آقابزرگ، 2(1)/ 242). 

آثار

از بدایع‌نگار آثار بسیاری در زمینه‌های تاریخی و مذهبی باقی‌مانده است. برخی از این آثار به چاپ رسیده، برخی به‌صورت دستنویس در دست راست و شماری هم از میان رفته است:
1. تصحیح شرح نهج‌البلاغة اثر ابن ابی‌الحدید، که در 1271ق در تهران به چاپ رسید.
2. ترجمۀ «نامۀ امام علی (ع) به مالک اشترنخعی». این ترجمه در 1273ق همراه مخزن‌ الانشاء به خط کلهر در تهران به چاپ رسید و بدایع‌نگار آن را در1279ق به ناصرالدین شاه هدیه کرد (ملی تبریز، 1/ 257؛ آرین‌پور، 1/ 145).
3. فیض الدموع، در شرح زندگی امام حسین (ع). تاریخ دقیق تحریر این کتاب معلوم نیست. برخی آن را ترجمۀ اللهوف یا الملهوف ابن‌طاووس دانسته‌اند، درحالی‌که اللهوف یکی از منابع مورد استفادۀ بدایع‌نگار بوده است (ایرانی، 23-24). این اثر دارای عبارات فصیح، نثری ساده و خطبه‌های متعدد همراه با بیتهای عربی است. از این کتاب تاکنون چاپهای مختلفی صورت گرفته که آخرین آن در 1374ق در تهران بوده است.
4. خسروی‌نامه، منظومه‌ای کوتاه در بحر متقارب که قسمتی از آن در مدح رسول اکرم (ص) و معراج آن حضرت و مدح امیرالمؤمنین (ع) است. این کتاب در 1286ق در حاشیۀ مخزن الانشاء به چاپ رسید (مشار، 2/ 1887).
5. هزار دستان، نخستین تألیف بدایع‌نگار است که به روش گلستان سعدی، و در 4باب فراهم آمده است، بدین‌سان: آیین سلطنت، آیین طریقت، علو همت و حسن تربیت. بدایع‌نگار در این کتاب از حاجی میرزاآقاسی تمجید، و در قسمت پایانی آن شرح حال خود را بیان کرده است. نسخه‌ای از این اثر به خط مؤلف در کتابخانۀ سلطنتی نگهداری می‌شود (بیانی،3/ 628-629).
6. ترجمه و تصحیح قاموس اللغۀ فیروزآبادی (نواب، 409؛ ایرانی، 33).
7. تصحیح و چاپ دیوان قصاید و غزلیات سنایی (نواب، همانجا).
8. عقد اللئالی فی نقد المعالی، در دو مجلد، شامل تاریخ دورۀ قاجار از محمدحسن خان تا فتحعلی‌شاه و از محمدشاه تا ناصرالدین شاه. از این اثر دستنویسهای بسیاری باقی است (‌ﻧﻜ : ایرانی، 35).
9. چهار رساله، شامل «سرگذشت مؤلف و شرح نابسامانیهای او»، «کتابچۀ مداخل و مخارج»، «رسالۀ اسکناس» و رساله‌ای در باب «تأسیسات تمدن غرب». این اثر در شمار اسناد با ارزش، و محتوی اطلاعاتی مفید و ارزنده در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی است که جامعۀ ایرانی دورۀ قاجار را با دیدی انتقادی بررسی می‌کند (مهدوی، 835-846).
10. تاریخ بدایع دولت، در تاریخ قاجار و به نام ناصرالدین شاه (اعتمادالسلطنه، مرآة، 2/ 1345).
11. تاریخ دورۀ قاجاریه، در دو جلد، از زمان روی کارآمدن فتحعلی‌خان قاجار در دستگاه شاه طهماسب صفوی تا عهد مؤلف. بدایع‌نگار که در1276ق چند بخش از این اثر را تمام کرده بود، آن را به نظر ناصرالدین‌شاره رساند و از طرف او به ادامۀ تألیف مأمور شد (همانجا؛ نواب، 406).
نامه‌ای نیز در 16سطر به نثری موزون و مسجع، مورخ 19 شعبان 1274که یادآور مراسلات قائم‌مقام‌فراهانی است، از وی بر جای مانده است (ایرانی، 32).

مآخذ

آرین‌پور، ﭔﺤﭝﻰ، از صبا تا نیما، تهران، 1351ش؛ آقابزرگ، طبقات اعلام‌الشیعة (قرن 13)، مشهد، 1404ق؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1364ش؛ همو، مرآة‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نواییو هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ ایرانی قمی، اکبر، مقدمه بر فیض‌ الدموع بدایع‌نگار، قم، 1374ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1348ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، «بدایع نگار تهرانی»، راهنمای کتاب، تهران، 1356ش، ﺷﻤ 1-2؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350ش؛ ملی تبریز، خطی؛ مهدوی، اصغر و هماناطق :«افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدۀ دوران قاجار»، راهنمای کتاب، تهران، 1354ش، ﺷﻤ 10-12؛ نواب، حسین، «بدایع‌نگار»، یغما، تهران، 1344ش، ﺷﻤ 8.

نادره جلالی