بخت خان

بَخْتْ‌خان، محمد (ﻣﻘ 1275ق/ 1859م)، یکی از رهبران اصلی «شورش بزرگ نظامی» هندیان برضد بریتانیا در 1274ق/ 1858م. او در حدود سال 1212ق/ 1797م در سلطان‌پورِ اَوَده زاده شد. پدرش عبدالله‌خان از بازماندگان غلام قادر روهیله بود که به واسطۀ ازدواج با شاهزاده‌ای از فرمانروایان مخلوغ اوده، به خانوادۀ سلطنتی وابسته شده بود (EI2). بخت خان در حدود سال 1233ق/ 1818م با درجۀ «صوبه‌دار» وارد توپخانۀ تیپ بریلی شد و تا حدود سال 1273ق/ 1857م در این سمت باقی ماند (همانجا). وی در نخستین جنگ جلال‌آباد (1254-1258ق/ 1838-1842م) شرکت داشت و شایستگی او در این جنگ، افتخارات و نشانهای بسیاری را برای توپخانۀ تخت در فرمانش به ارمغان آورد (اسپیر، 213؛ بال، I/ 508؛ «مسلمانان...»، EI2;I/ 119).
اوج شهرت بخت خان هنگامی بود که وی در 1274ق فرماندهی سپاهیان معترض هندی بر ضد تسلط انگلیسیها را برعهده گرفت (ﻧﻜ : شورش...، 68). گسترش دامنۀ قیام و پیروزیهای موردنظر مبارزان، نیاز به رهبرانی فعال داشت و به همین دلیل، وقتی سپاهیان بریلی به فرماندهی بخت‌خان وارد دهلی شدند و او ـ به عنوان رهبر برجستۀ نظامی که به خانوادۀ سلطنتی نیز منتسب بود ـ از بهادر شاه دوم خواست که فرماندهی کل سپاهیان هند را به او دهد، با تقاضایش به‌گونه‌ای موافقت شد و وی عملاً با وجودمیرزا مغول که رسماً فرماندهی کل را در دست داشت، رشتۀ امور را در اختیار گرفت و با عنوان «صاحب عالم بهادر» تصمیمات نهایی را اتخاذ می‌کرد («مسلمانان»، نیز اسپیر، همانجاها). رقابت میان میرزامغول و بخت ‌خان و شکوه‌های آنان در گزارشهای برجای‌مانده از آن دوران منعکس شده است (همو، 214-213؛ نیز ﻧﻜ : پانیکار، 203).
بخت‌خان به‌خوبی ارتش دهلی را سازمان‌دهی کرد وبر قدرت و مهارت افراد آن افزود. شایستگی او در این کار، به رغم نارضایی بهادرشاه از برخی رفتارهایش، موجب شد تا وی همچنان در زمرۀ افراد نزدیک به او باقی بماند و افکار آزادی خواهانه‌اش نیز در تصمیم‌گیریهای بهادرشاه تأثیر گذارد (اسپیر، همانجا). نفوذ و موقعیت بخت‌خان در دربار به گونه‌ای بود که تصمیمات شورای 10 نفرۀ دربار که وظیفۀ کنترل شهر و عملیات نظامی را برعهده داشتند، تنها پس از تأیید بهادرشاه و بخت خان رسمیت می‌یافت و به اجرا درمی‌آمد (همو، 206). دراین زمان، بخت‌خان مسئولیت حفاظت از دهلی را هم بر عهده داشت و از اقدامات او در این شهر، حذف مالیات بر کالاهای مصرفی عادی و صدور دستور ممنوعیت کشتن گاو بود. این دستور موجب شد تا رهبر هندوها نیز به حمایت از این قیام برخیزد و رهبری نمادین بهادرشاه را در این مبارزه بپذیرد («شورش...»، 2).
با وجود برخی کشمکشها میان سپاهیان بریلی و دهلی و افراد غیرنظامی، بخت‌خان همواره در مبارزۀ خود برضد بریتانیا تزلزل ناپذیر و راسخ بود (اسپیر، 214). سرانجام، با فشار شدید نیروهای بریتانیا و پس از چند نبرد سخت، در محرم 1274/ سپتامبر 1857 دهلی به تصرف انگلیسیها درآمد (همو، 216-215). بهادرشاه اسیر و محاکمه شد و متهم گردید که با بخت‌خان در قیام همکاری کرده، و به یاری رسانده است («رهبری...»، 1؛ هاردی، 102؛ گارسن دوتاسی، III/ 320؛ اسپیر، 222). بخت‌خان در 29 محرم همین سال دهلی را ترک کرد و به لکهنو رفت و به نیروهای بیگم حضرت محل (د 1297ق/ 1880م) همسر واجدعلی‌شاه که به حمایت از پسرش برجیس قادر، مردم اوده را برضد بریتانیا تهییج کرده بود (هاردی، 96). ملحق شد (EI2).
از واپسین روزهای زندگی بخت‌خان اطلاع چندانی در دست نیست؛ گفته‌اند که وی به نپال گریخت و در آنجا به همراهی دیگر رهبران مبارزه در نبردی کشته شد. اما گزارشهای دیگر حاکی از آن است که وی طی یک درگیری در 10شوال1275ق/ 13 مۀ 1859م کشته شده است («مسلمان»، همانجا؛ اسمیث، 671؛ EI2).

مآخذ

شورش هندوستان 1857ق/ 1274م؛ ترجمۀ آوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران، 1372ش؛ هاردی، پ..، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمۀ حسن لاهوتی، مشهد، 1369ش؛ نیز:

Ball, Ch., The History of the indian mutin, New Delhi,1981; EI2; Garcin de Tessy, J., Histoire de la Littérature hindouie ei hindoustanie, New York, 1968; Leadership of the Revolt, www.forindia.com...html; Muslim in india, ed.N.K.Jain, Manohar, 1979; Panikkar, K.M., A Survey of indian History, Bombay etc, 1960; the Oxford History of india, Oxford, 1958; Spear, P., Twilight to the Mughuls, New Delhi, 1969.
هدى سیدحسین‌زاده