بخاری

بُخاری، صلاح ‌بن‌ مبارک (د 793ق/ 1391م)، از اصوفیان طریقۀ نقشبندیه. از زندگی او آگاهی بسیار اندکی در دست است، حتى تاریخ تولد او نیز دانسته نیستو وی خود گوید که در پی یک رؤیای عرفانی به خدمت خواجه علاءالدین عطار (د 802ق/ 1400م)، از پیشوایان بنام طریقۀ نقشبندی، رسید (ص 66) و در 785ق/ 1383م به وساطت وی در «قصر عارفان» یا «قصر هندوان»، از روستاهای بخارا، به درک محضر خواجه بهاءالدین نقشبند (718-791ق/ 1318-1389م) نایل شد (همانجا؛ نیز ﻧﻜ : طاهری، 40). ظاهراً بخاری سفری نیز از سمرقند به بخارا داشته است (بخاری، 382).
از بخاری اثری ارزشمند با عنوان انیس الطالبین وعدة السالکین بر جای مانده است. این کتاب از کهن‌ترین و مهم‌ترین آثار در اصول طریقۀ صاری اوغلی آثار مهم دیگر دربارۀ این طریقه چون رشحات عین الحیات واعظ کاشفی، قدسیۀ خواجه محمد پارسای بخارایی، و بحثهای مربوط به طریقت نقشبندیه در نفحات الانس جامی برگرفته از انیس الطالبین (ص 45). وجود چند کتاب دیگر با همین عنوان (ﻧﻜ : منزوی، فهرستواره...، 3/ 2024-2025؛ طاهری، 74-75). موجب شده است که در انتساب این کتاب به بخاری اختلاف‌نظر وجود داشته باشد (ﻧﻜ : صفا، 4/ 75، حاشیه؛ صاری اوغلی، 58)، اما تصریحی که بخاری خود در مقدمۀ کوتاه کتاب به انگیزۀ و چگونگی تألیف آن دارد، هر گونه تردیدی را در تعلق این اثر به بخاری از میان می‌برد (ص 66-67).
بخاری پس از درگذشت خواجه بهاءالدین و با کسب اجازه از جانشین وی، خواجه عطار، به نگارش انیس الطالبین پرداخت (ﻧﻜ : ص 67؛ نیز ﻧﻜ : رضوی، II/ 21). با توجه به تاریخ درگذشت بهاءالدین نقشبند و بخاری، می‌توان گفت که انیس الطالبین در فاصلۀ سالهای 791 تا 793ق تألیف شده است.
انیس الطالبین پس از یک مقدمۀ کوتاه، دارای 4 «قسم» است: قسم اول در تعریف ولایت و ولی، مؤلف در این قسم با ذکر آیات و احادیثی به برشمردن نشانه‌های ولی می‌پردازد و سپس شرحی دربارۀ کرامت نقل می‌کند. قسم دوم در شرح ابتدای احوال، اخلاق و گفته‌های خواجه بهاءالدین و شرح طریقه و سلوک او و چگونگی صحبت و رفتار او با طالبان طریقت و ذکر دیگر کرامات و آثار و اعمال خواجه بهاءالدین که در دوران ولایت او روی داده است. این قسم، مفصل‌ترین بخش انیس‌الطالبین است. بخاری در نگارش اثر خود بجز مشاهداتش، از نقل قولهای مریدان و نزدیکان و درویشان ملازم خواجه بهاءالدین نیز بهره برده است (ﻧﻜ : ص 68).
انیس الطالبین جز در مقدمه که از صنایع بدیعی خالی نیست (ﻧﻜ : صاری اوغلی، 53)، کلاً نثری ساده و روان دارد و بخاری گاه بر حسب مورد و مقام به آیات و احادیث نبوی اشاره کرده، و اشعار عربی و فارسی نیز آورده است.
از انیس‌الطالبین چندین نسخه بر جای مانده است (ﻧﻜ : منزوی، خطی مشترک، 11/ 810-813، 12/ 2169، فهرستواره، 3/ 2024؛ استوری، I(2)/ 948). این کتاب به کوشش خلیل ابراهیم صاری اوغلی در تهران طبع و نشر شده است. ترجمۀ ترکی آن نیز به قلم عزی سلیمان افندی (د 1168ق) سالها پیش به چاپ رسیده بوده است (بروسه‌لی، 3/ 101).

مآخذ

بخاری، انیس الطالبین، به کوشش خلیل ابراهیم صاری اوغلی، تهران، 1371ش؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفاری، استانبول، 1342ق؛ صاری اوغلی، خلیل ابراهیم، مقدمه بر انیس الطالبین (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، بخاری)؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1356ش؛ طاهری عراقی، احمد، مقدمه بر قدسیۀ پارسای بخارایی، تهران، 1354ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1376ش؛ نیز:

Rezivi, A. A., A History of sufism in india, new delhi, 1986; storey, C. A., Persian literature, London, 1972.
هدى سیدحسین‌زاده