بخاری

بُخاری، باقر بن عثمان، از صوفیان قرن 11ق/ 17م شبه قارۀ هند و مؤلف کتاب جواهر الاولیا. نیاکان او در بخارا می‌زیستند و در سدۀ 7قريال یکی از اجداد او، سید جلال بخاری (د 690ق/ 1291م) از بخارا به نواحی شمال غربی شبه قاره آمد و در قریۀ اُچ، واقع در استان پنجاب مسکن گزید (بخاری، 10، 553؛ غلام سرور، 31). از نیاکان بخاری کسانی چون سید جلال بخاری و فرزندش سید احمد کبیر و فرزند وی سید جلال، ملقب به مخدوم جهانیان و جهانگشت (707-785ق/ 1307-1383م)، از بزرگان صوفیۀ هند بودند و بیشتر به طریقۀ سهروردیه تعلق داشتند (بخاری، 10، 11، 13، 294). گویا سیدجلال جهانگشت، در سفری به دهلی، خرقۀ سلسلۀ چشتیه را نیز از دست شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلی دریافت نموده است (همو، 11، 501، 505).
از احوال بخاری آگاهی چندانی در دست نیست. ظاهراً او در اچ، موطن اجدادی خویش به دنیا آمده، و در همانجا زیسته، و در گذشته است؛ چنانکه وجود مزار وی در آنجا گواه این معنی است. چنین به نظر می‌رسد که بخاری مقدمات علوم را زیر نظر پدر خویش، عثمان بن داوود بخاری به انجام رسانیده، و علاوه بر پدر، از شخص دیگری به نام سید شمس الدین مخدوم امام بخاری گجراتی، از اولاد سید جلال جهانگشت نیز کسب دانش کرده است (همو، 113). بخاری پس از سپری‌کردن دوران تحصیل، دست ارادت به پدر خویش داد و خرقۀ خلافت از وی گرفت (همو، 296).
از شاگران بخاری این اشخاص نامشان در جواهر الاولیا آمده است: 1. سید احمد بن سید کبیر (همو، 240)؛ 2. سید علی‌اکبر بن سید حامد قتال بخاری، مؤلف باقرالانوار و نیز فواید البخاری (همو، 127، 237)؛ 3. سید محمد بن سید یوسف (همو، 240)؛ 4. محمدعلی بن عبدالواسع صوفی که اولین نسخۀ کتاب جواهر الاولیا را تحریر کرد (همو، 39، 92، 553).
بخاری جواهر الاولیا را در فضیلت سوره‌ها و آیه‌های قرآن، اسماء باری تعالى، احوال والقاب پیامبر اکرم(ص) و مطالب دیگری در این زمینه‌ها، به زبان فارسی تألیف نموده است. کتاب در 5 «جواهر» ترتیب یافته که شامل مجموعۀ متنوعی است از موضوعات یاد شده و نیز ادعیه و اوراد و آدابی که به گمانِ مؤلف، مأثور از بزرگان دین و طریقت بوده است. این کتاب را غلام سرور بر اساس 3 نسخۀ خطی (ﻧﻜ : غلام سرور، 5-28) تصحیح کرده، و به ضمیمۀ مقدمه‌ای مبسوط، در 1355ش/ 1976م در اسلام‌آباد پاکستان به چاپ رسانیده است. بخش بسیار بزرگی از این کتاب مشتمل است بر اوراد و افسونهایی که غالباً به سحر و جادو نزدیکند و جنبۀ بسیار عامیانه و خرافی دارندو مؤلف در مواردی نیز فضایل و کراماتی به اجداد خود نسبت داده، و در ضمن مطالب، روایات و حکایاتی نقل کرده است که هیچ گونه مأخذ و سندی ندارند. بخشهایی از این کتاب به ذکر اسامی نحویان، محدثان، راویان، قاریان و عارفان اختصاص یافته است و به نظر می‌رسد که مؤلف فهرستهایی از اسامی دانشمندان در رشته‌های گوناگون در دست داشته، و مطالب خود را به ترتیب از آنها اخذ کرده است.
نثر فارسی کتاب جواهر الاولیا ساده و عامیانه است، ولی در عین حال، مؤلف به صورتی گسترده، لغات و ترکیباتی عربی در نوشتۀ خویش وارد نموده است (مثلاً ﻧﻜ : ص 8، 217، 235، 278، 393، 483-486؛ غلام سرور، 111 ﺑﺒ ). نثر عربی کتاب نیز در مواردی که نوشتۀ خود مؤلف است، ناپخته و پرغلط است و نشان از اطلاع اندک او از قواعد صرفی و نحوی و اسلوب نگارش عربی دارد، و معلوم می‌شود که اطلاع او در این موارد محدود به اوراد و اذکار و آیات قرآنی بوده است. بخاری در این کتاب گاهی اشعاری از ساخته‌های خود آورده (ص 275، 315-317، 321، 514، ﺟﻤ ) که غالباً عاری از لطف معنا و تناسب وزن است.
به استناد وقایعی که در جواهر اولیا آمده است، می‌توان تاریخ تألیف آن را در میانۀ سالهای 1070تا 1098ق تخمین زد (ﻧﻜ : ص 239، 333، 549؛ غلام سرور، 79-82). و هم از این روست که می‌توان یقین کرد تاریخ درگذشت بخاری بعد از جمادی‌الثانی 1098 بوده است.
بخاری در این کتاب از برخی دیگر از تألیفات خویش نام برده است، از جمله، اکبر جلالی (ص 261)، باقر المرادات (ص 551)، و خمس الانوار (ص 11، 320).

مآخذ

بخاری، باقر، جواهر الاولیا، به کوشش غلام‌سرور، اسلام‌آباد، 1355ش/ 1976م؛ غلام‌سرور، مقدمۀ جواهر الاولیا، اسلام‌آباد، 1355ش/ 1976م.

عبدالامیر جابری‌زاده