بخاری

بُخاری، ابوالمثل، از شعرای معروف اوایل عهد سامانی در سدۀ 4ق/ 10م. نظامی عروضی نام وی را در شمار شاعران نامداری چون رودکی و کسایی آورده است (ص 27-28) که در بقای نام امیران سامانی نقش بسزایی داشته‌اند.
براساس بیتی بر جای مانده از ابوطاهر طیب بن محمد خسروانی، شاعر نامدار سدۀ 4ق ـ که در آن به مرگ بوالمثل و شاکر و جلاب، رشک برده است (ﻧﻜ : اسدی، 30؛ نیز صفا، 1/ 399-400) ـ می‌توان او را از معاصران خسروانی دانست. همچنین این بیت و بیتی از منوچهری (ص 140) که در ان صریحاً به نام بوالمثل اشاره می‌کند، بر ضبظ صحیح نام او دلالت دارد (قزوینی، 126-127). منوچهری در یک قصیدۀ نونیه، از بزرگان شعر و ادب یاد رکده، و به 5 شاعر از بخارا اشاره کرده است (ص 74) که با توجه به شهرت ابوالمثل، برخی احتمال داده‌اند منظور، ابوالمثل بخاری بوده است (مدبری، 65؛ دبیرسیاقی، 249-250).
از معاصران او بجز خسروانی، می‌توان از ابوالمؤید بلخی، سپهری بخارایی و خبازی نیشابوریی نیز نام برد (اوحدی، 33، 446؛ هدایت، 1/ 201، 2/ 600، 696).
عوفی (1/ 26) و اوحدی بلیانی (ص 33) توان و مهارت او را در سخنوری و انواع هنر ستوده‌اند. همچنین او را در شمار حکیمان آورده‌اند (ﻧﻜ : همانجا).
از بخاری تاکنون اشعاری پراکنده و اندک (حدود 30بیت) از تذکره‌ها (ﻧﻜ : همانجاها؛ هدایت، 1/ 134) و فرهنگهای لغت به دست آمده است (برای نمونه، ﻧﻜ : اسدی، 57، 61-62، 223، ﺟﻤ ؛ نخجوانی، 51، 57، 184، ﺟﻤ ؛ صفی کحال، 36، 93؛ اوبهی، 193؛ سروری، 1/ 406، 3/ 1076؛ آنندراج، 5/ 3342).
در ابیات محدود بر جای مانده از ابوالمثل بخاری، ویژگیهای عمومی صورخیال شعر فارسی در قرن 4ق (ﻧﻜ : شفیعی کدکنی، 404-413) نمودار است، مانند تصاویر ساده و متنوع حسی (ﻧﻜ : ص 66-68)، جنبۀ گسترده و تفصیلی تصاویر (ص 66، بیتهای 9-11)، بهره‌گیری از عناصر طبیعت و اشیاء در تصاویر (ص 66-67، بیتهای 2-3، 7، 13)، غلبۀ عنصر حرکت (ص 66، بیتهای 10، 11)، همچنین اغراق شاعرانه (ص 67-68، بیتهای 20، 22) و توجه به مضامین قرآنی (ص 66، بیت 1؛ ﻧﻜ : شفیعی کدکنی، 413).

مآخذ

آنندراج، محمد، پادشاه، تهران، 1335ش؛ اوبهی هروی، حافظ سلطانعلی، فرهنگ، تحفةالاحباب، به کوشش فریدون تقی زادۀ طوسی و نصرت الزمان ریاضی هروی، مشهد، 1365ش؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، ﺷﻤ 5324؛ بخاری، ابوالمثل، «اشعار»، شرح احوال و اشعار... (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، مدبری)؛ دبیرسیاقی، محمد، حاشیه و تعلیقات بر دیوان منوچهری دامغانی (ﻫﻤ )؛ سروری، محمدقاسم، مجمع الفرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1338ش؛ شفیعی کدکنی، محمدرضا، صورخیال در شعر فارسی، تهران، 1358ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1342ش؛ صفی کحال، عبدالوؤمن، فرهنگ مجموعةالفرس، به کوشش عزیزالله جوینی، تهران، 1356ش؛ عوفی، محمد، لباب‌الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1903م؛ قزوینی، محمد، مقدمه و حواشی بر چهارمقاله (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، نظامی عروضی)؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1319ش؛ مدبری، محمود، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرنهای 3، 4 و 5 هجری قمری، تهران، 1370ش؛ منوچهری دامغانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1338ش؛ نخجوان، محمد، صحاح الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، 1355ش؛ نظامی عروضی، اجمد، چهارمقاله، به کوشش محمد قزوینی، تهران، 1327ق/ 1909م؛ هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1336ش.

لیلا پژوهنده