بخاری

بُخاری، ابوالمعالی علاءالدین محمد بن عبدالباقی (د اواخر سدۀ 10ق/ 16م)، خطیب مدینه و نویسندۀ کتابی در فضایل حبشیان. همۀ اطلاعات ما دربارۀآ زندگی این دانشمند، به آگاهیهای که حاجی خلیفه داده، منحصر است. به گفتل وی، بخاری خطیب مدینه، و مردی فاضل بود؛ در 991ق کتابی به نام الطراز المنقوش فی محاسن الحبوش نگاشت و به شریف مکۀ مکرمه تقدیم کرد. این کتاب به تقلید از دو اثر سیوطی به نامهای رفع شأن الحبشان و ازهار العروش تألیف شده است (2/ 1109؛ نیز ‌ﻧﻜ : بغدادی، 2/ 256؛ قس، زرکلی، 6/ 184، که تاریخ تألیف کتاب را 993ق آورده است).
الطراز المنقوش که گویا نزهة الناظر و سلوة الخاطر (زرکلی، همانجا) و عقدالفرائد فیما نظم الفوائد (کحاله، 10/ 123) نیز خوانده می‌شد، بنا به فهرستی که در مقدمۀ آن آمده است، اساساً در فضیلت حبشیان، و شامل 4باب است: باب اول دربارۀ حبشیان پیش از اسلام و سبب سیاهی پوستشان، در 3فصل: 1. احادیثی که بر فضل آنان دلالت دارد، 2. حبشیان در قرآن، 3. شادمانی حبشیان در مسجدالنبی؛ باب دوم دربارۀ نجاشی، در 4 فصل: 1. دربارۀ نام و فضایل او، 2. هجرت مسلمانان به حبشه، 3. ام‌حبیبه و همسری با حضرت پیامبر(ص)، 4. هدایای که میان حضرت پیامبر(ص) و نجاشی رد و بدل شد، وفات نجاشی؛ باب سوم دربارۀ صحابۀ حبشی‌نژاد در 4 فصل: 1. بردگان حبشی پیامبر (ص)، 2. زنان صحابی حبشی، 3. حبشیانی که بردۀ صحابه بودند، 4. پیوند با قریشیان یا حبشیهای دو رگه؛ باب چهارم دربارۀ اهل ادب در 4 فصل (فلوگل، 699-698).
پیداست که نگارش کتاب دربارۀ حبشیان، سنتی دیرپا بوده است، چنانکه فلوگل به 3 نویسنده که در این باب آثاری داشته‌اند، اشاره کرده است: 1. ابوبکر ابن مرزبان، 2. عبدالرحمان ابن‌جوزی، 3. عبدالنافع مدنی (ص 698). افزون بر این، چنانکه گفته شد، بخاری هم کتاب خود را بر اساس دو اثر دیگر از سیوطی نگاشته بوده است.
الطراز المنقوش را وایس وایلر در 1924م به آلمانی برگرداند. بطرس ایلیا نیز در 1978م این کتاب را تصحیح کرد و به عنوان رسالۀ دکتری خود در بیروت به چاپ رساند. دو خلاصه نیز از آن موجود است: یکی در کتابخانۀ بادلیان، و دیگری آن است که نورالدین حلبی (د 1044ق) تدارک دیده، و در قاهره (1307ق) به چاپ رسیده است (EI2; GAL, S, II/ 519).
از الطراز المنقوش نسخه‌های خطی متعددی در دست است: بروکلمان 7 نسخه را معرفی کرده است (GAL, S، همانجا). افون بر آنها، نسخه‌هایی در بغداد (جبوری، 4/ 198-199)، دانشگاه آمریکایی بیروت (خوری، 446)، دانشگاه پرینستون (حتی، 199) و نسخه‌هایی در ترکیه (ششن، 255)، گوتا (پرچ، ﺷﻤ 1694) و برلین (آلوارت، ﺷﻤ 6118؛ نیز ‌ﻧﻜ : GAL, II/ 504) نیز یافت می‌شود.

مآخذ

بغدادی، هدیه؛ جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، 1974م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خوری، یوسف، المخطوطات العربیة الموجودة فی مکتبة الجامعة الامیرکیة فی بیروت، بیروت، 1985م؛ زرکلی، اعلام؛ ششن، رمضان، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا، استانبول، 1997م؛ کحاله، عمر رضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، 1376ق/ 1975م؛ نیز:

Ahlwardt; EI2; Flügel, G., «Einige geographische und ethnographische Handschriften der refaîja… », ZDMG, 1862, vol. XVI; GAL; GAL, S; Hiti, Ph. K. et., al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938; Pertsch. 
آذرتاش آذرنوش