بحری

بَحْري‌، قاضی محمود (1042-1130ق‌/ 1632- 1718م‌)، عارف‌ و شاعر مشهور دكن‌. بحري‌ در گوگی (از توابع‌ بيجاپور دكن‌) زاده‌ شد و 20 سال‌ نخست‌ زندگی را در آنجا سپري‌ كرد. نام‌ پدرش‌ شيخ‌ بحرالدين‌ بود و به‌ همين‌ سبب‌، وي‌ تخلص‌ بحري‌ را براي‌ خود برگزيد. او در تصوف‌ مريد شيخ‌ محمدباقر از سلسلۀ قادريه‌ بود، ولی مدتی در طريقۀ چشتيه‌ نيز سلوك‌ كرد (نسيم‌، 217؛ يونس‌ شاه‌، 1/ 198؛ احمدجان‌، 63). 
از زندگی او اندكی می‌دانيم‌ و شايد تنها در مثنوي‌ من‌ لگن‌ اشاراتی به‌ احوال‌ او در روزگار جوانيش‌ آمده‌ باشد (خان‌، 31). وي‌ در 1095ق‌ از زادگاه‌ خود به‌ بيجاپور سفر كرد و در اواخر سالهاي‌ حكومت‌ سكندر عادل‌ شاه‌ (1083-1097ق‌/ 1672-1686م‌) در آنجا اقامت‌ داشت‌، ولی هنگامی كه‌ اورنگ‌زيب‌ در 1097ق‌ بيجاپور را فتح‌ كرد و به‌ سلطنت‌ عادل‌ شاه‌ پايان‌ داد، بحري‌ روانۀ حيدرآباد شد و در راه‌ راهزنان‌ هر آنچه‌ او با خود داشت‌، غارت‌ كردند و از آن‌ جمله‌ مجموعۀ آثارش‌ نيز از دست‌ رفت‌. از همين‌ رو، بيشتر غزليات‌ و قصايد و رباعيات‌ فارسی و دكنی بر جا مانده‌ از بحري‌ مربوط به‌ بعد از سال‌ 1097ق‌ است‌ (جالبی، 1/ 520-521؛ سكسينه‌، 69). 
از معاصران‌ بحري‌ در دكن‌ می‌توان‌ از ولی دكنی نام‌ برد. شايد اين‌ دو تا حدودي‌ از يكديگر متأثر نيز بوده‌اند، زيرا شباهت‌ بسياري‌ ميان‌ آثار بحري‌ و ولی دكنی مشاهده‌ می‌شود و به‌ همين‌ سبب‌، برخی غزلهاي‌ بحري‌ را به‌ ولی نسبت‌ می‌دهند. 
بحري‌ در اشعار دكنی خود از مضامين‌ اشعار فارسی نيز الهام‌ گرفته‌ است‌، چنانكه‌ ترجمۀ تركيبات‌ و تعبيرات‌ شعر فارسی را در كلام‌ او بسيار میبينيم‌. گرايش‌ به‌ سبك‌ ريخته‌ نيز از ويژگيهاي‌ كلام‌ اوست‌ (جالبی، 1/ 522؛ يونس‌ شاه‌، 1/ 199). 
قاضی محمود بحري‌ در زادگاه‌ خود گوگی درگذشت‌ و در همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (جالبی، 1/ 520؛ خان‌، 32). 

آثار

1. مثنوي‌ من‌ لگن‌، اثر مشهور صوفيانۀ بحري‌ به‌ زبان‌ دكنی است‌ كه‌ ظاهراً آن‌ را به‌ دستور حاكم‌ حيدرآباد سروده‌، و در 1112ق‌/ 1700م‌ به‌ پايان‌ رسانده‌ است‌ (جالبی، 1/ 521؛ خان‌، 32-33). نسخه‌اي‌ از اين‌ اثر در كتابخانۀ دولتی نسخه‌هاي‌ شرقی مدرس‌ نگهداري‌ می‌شود (چندرسكهران‌، II/ 568). در اين‌ مثنوي‌ نسبتاً طويل‌ سراينده‌ از اصول‌ تصوف‌ و تزكيۀ نفس‌ سخن‌ میگويد. شمار ابيات‌ آن‌ 790‘3 است‌ (سكسينه‌، نيز احمدجان‌، همانجاها؛ نسيم‌، 218). 
2. عروس‌ العرفان‌، به‌ نثر فارسی، در زمينۀ تصوف‌ و موضوعات‌ اخلاقی در قالب‌ حكايات‌. اين‌ اثر در 1117ق‌/ 1705م‌ به‌ اتمام‌ رسيد؛ برخی آن‌ را برگردانی از مثنوي‌ من‌ لگن‌ او به‌ فارسی می‌دانند. نسخه‌هايی از اين‌ اثر در كتابخانۀ موزۀ ملی پاكستان‌ (كراچی) و كتابخانه‌هاي‌ دانشگاههاي‌ بمبئی و لاهور نگهداري‌ می‌شود (سرفراز، 114؛ ايوانف‌، 616؛ نوشاهی، 238- 239). 
3. بنگاب‌ نامه‌، اشعار عرفانی بحري‌ به‌ زبان‌ دكنی است‌، شامل‌ 12 بند كه‌ هر بند آن‌ «جام‌» عنوان‌ دارد و در هر جام‌ به‌ وصف‌ بنگ‌ از نظر عرفانی پرداخته‌ است‌. نسخه‌هاي‌ اين‌ اثر در كتابخانۀ سالار جنگ‌ و ادارۀ ادبيات‌ اردو در حيدرآباد موجود است‌ (جالبی، همانجا؛ خان‌، 31). 
4. ديوان‌ بحري‌، كلياتی شامل‌ 111 غزل‌ (با مضمون‌ عرفانی و به‌ ترتيب‌ حروف‌ تهجی)، 2 قصيده‌ و 4 مرثيه‌؛ اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ محمد حفيظ سيد در لكهنو به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (نك‍ : جالبی، همانجا؛ مارشال‌، 101). 
5. دستورالعمل‌، رساله‌اي‌ است‌ عرفانی، شامل‌ اندرزها و راهنماييهاي‌ شيخی براي‌ ارشاد سالكان‌ در آغاز سلوك‌. نسخه‌هايی از اين‌ اثر در كتابخانۀ «اينديا آفيس‌» و كتابخانۀ انجمن‌ آسيايی بنگال‌ موجود است‌ (اته‌، I/ 1061؛ ايوانف‌، همانجا). 
6. حكايت‌، مثنوي‌ كوتاهی به‌ زبان‌ دكنی منسوب‌ به‌ بحري‌ كه‌ داراي‌ مضامين‌ دينی و اخلاقی است‌. اين‌ مثنوي‌ در كتابخانۀ انجمن‌ آسيايی بنگال‌ موجود است‌ (همو، 478؛ مارشال‌، همانجا). 
7. شرح‌ غزل‌ حكيم‌ ناصرخسرو، شرح‌ مختصري‌ از برخی قصايد ناصرخسرو است‌ كه‌ به‌ شمارۀ 611 در فهرست‌ كتابخانۀ دولتی نسخه‌‌هاي‌ شرقی مدرس‌ به‌ ثبت‌ رسيده‌ است‌ (چندرسكهران‌، II/ 683). 

مآخذ

احمدجان‌، صغير، تاريخ‌ زبان‌ و ادب‌ اردو، كراچی، 1987م‌؛ جالبی، جميل‌، تاريخ‌ ادب‌ اردو، لاهور، 1975م‌؛ سكسينه‌، رام‌ بابو، تاريخ‌ ادب‌ اردو، ترجمۀ محمد عسكري‌، لاهور، 1967م‌؛ نسيم‌، ا. د.، «مشائخ‌ اوردوسري‌ مصنفين‌»، تاريخ‌ ادبيات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1971م‌، ج‌ 6؛ نوشاهی، عارف‌، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطی فارسی موزۀ ملی پاكستان‌، اسلام‌آباد، 1362ش‌؛ يونس‌ شاه‌، تذكرۀ نعت‌ گويان‌ اردو، ايبت‌آباد، 1982م‌؛ نيز: 

Chandrasekharan, T., A Descriptive Catalogue of the Islamic Manuscripts in the Government Oriental Manuscripts Library, Madras, 1950; Ethé , H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Ivanov, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1985; Khan, M. H., «Dakhnī-Urdu», History of Medieval Deccan, ed. H. K. Sherwani, Andhra Pradesh, 1974, vol. II; Marshall, D. N., Mughals in India, London /  New York, 1985; Sarfarāz, A., A Descriptive Catalogue of the Arabic, Persian and Urdu Manuscripts in the Library of the University of Bombay, Bombay, 1935. 
مرجان‌ افشاريان‌