بحرق

بَحْرَق، جمال‌الدین محمد بن عمر بن مبارک حمیری حضرمی شافعی (869-930ق/ 1465-1524م)، دانشمندِ ادیب، فقیه و صوفی، علت شهرت وی به بحرق معلوم نیست، اما در ابیاتی که در مدح وی آورده‌اند، به این نام اشاره شده است (عیدروس، 140).
وی در زادگاه خویش، حضرموت به تحصیل فقه و اصول پرداخت و سپس به عدن، و آنگاه به زبید رفت و در هر شهر از محضر استادان مشهوری در ادب و فقه و حدیث استفاده کرد (همو، 135، 140؛ سخاوی، 8/ 253؛ ابن‌عماد، 8/ 176) و سپس در منطقۀ «شِحر» و زبید به کار قضا پرداخت (عیدروس، 131). وی در همانجا با شریف حسین اهدل آشنا گردید و توسط او گام در طریقت نهاد و از وی خرقه گرفت (همو، 135؛ ابن‌عماد، همانجا). بحرق در 894ق به مکه رفت و از محضر شمس‌الدین سخاوی کسب علم کرد (عیدروس، 135، 137؛ ابن عماد، همانجا). از آنجا دوباره راهی عدن شد و به دربار امیرمرجان راه یافت و تا مرگ وی آنجا ماند. پس از آن در 927ق/ 1521م عازم هند شد و در دستگاه مظفرالدین‌شاه دوم سلطان گجرات (917-932ق/ 1511-1526م) منزلتی یافت؛ اما مدتی بعد در احمدآباد درگذشت. احتمال داده‌اند که درباریان و زیران سلطان که بر او حسد می‌بردند، وی را زهر داده باشند (عیدروس، 136، 139-140؛ ابن‌عماد، 8/ 176-177؛ زرکلی، 6/ 316).
بحرق علاوه بر ادب و فقه و تفسیر، در علومی چون حساب و طب و فلک تبحر داشت؛ همچنین از وی کرامتهایی نیز نقل شده است (عیدروس، 133، 139؛ ابن‌عماد، 8/ 176).

آثار

الف ـ چاپی

1. تحفةالاحباب و طرفةالاصحاب، که شرحی است بر ملحةالاعراب و سنخةالآداب ابومحمدقاسم حریری، و به کرات چاپ شده است (مثلاً قاهره، 1296ق). 2. حلیةالبنات و البنین و زینةالدنیا و الدین یا حلیةالبنات فیما یحتاج الیه من امرالدین (چ اول: قاهره، 1346ق/ 1928م). 3. شرح عقیدةالامام الیافعی (قاهره، 1296ق/ 1878م). این کتاب تفسیری بر قصیدۀ معروف یافعی است. ممکن است کتاب الحواشی‌المفیدة على ابیات الیافعی فی‌العقدة که عبدالقادر عیدروس (ص 136) به آن اشاره کرده، همین اثر باشد. 4. شرح لامیةالافعال ابن مالک فی التصریف، که بارها از جمله با حاشیۀ احمدرافعی (قاهره، 1305ق) و حاشیۀ محمد بن حمدون سلمی معروف به ابن الحاج (مغرب، 1300ق) چاپ شده است. 5. العروة الوثقى. این کتاب همراه با شرح خود مؤلف با نام الحدیقة الانیقة فی شرح العروة الوثیقة به چاپ رسیده است (قاهره، 1960م). 6. النبدةالمحررة للدعوی المحررة، این کتاب به کوشش سارجنت در «مجلۀ مطالعات شرقی» (1954م، ﺷﻤ 29) به چاپ رسیده است. 7. نشرالعلم فی شرح لامیةالعجم (بارها چاپ شده، از جمله در قاهره، 1283ق/ 1866م)، که شرحی است برلامیةالعجم طغرایی و بیشتر آن را از صلاح‌الدین صفدی اقتباس کرده است (سرکیس، 1/ 533؛ منجد، 1/ 48؛ عبدالرزاق، 45؛ صالحیه، 1/ 148؛ الیس، II/ 121).

ب ـ خطی

1. ترجمةالمستفیدلمعانی مقدمةالتجوید، که شرحی بر مقدمۀ جزریۀ ابن‌جزری است (GAL, S, II/ 276-555). 2. تفسیر آیةالکرسی یا الرسالةفی البحث و التحقیق عن اسم الحی و العلی العظیم و شرح آیةالکرسی (لاندبرگ، 159؛ الفهرس...، 7/ 1906). 3. الرسالةفی شرح سورةالاخلاص (همان، 7/ 1907). 4. شرح الکافیة فی الطب (GALM S, II/ 555). احتمالاً کتاب المنظومة فی الطب و شرحها که عبدالقادر عیدروس (همانجا) به او نسبت داده، همین کتاب است. 5. شرح کتاب العروض الاندلسی یا شرح الاندلیسة فی علم العروض (صنعا، 4/ 1617؛ GAL,S,I/ 544). 6. فتح الرؤوف فی‌احکام‌الحروف (صنعا، 3/ 1487). 7. متعةالاسماع باحکام السماع (آلوارت، ﺷﻤ 5508). این کتاب تلخیصی از الامتاع باحکام السماع ثعلبی ادفوی است.

ج ـ آثاریافت نشده

1. ارجوزةفی الحساب و شرحها؛ 2. الاسرار النبویة فی اختصار الاذکار النوویة؛ 3. تبصرة الحضرة الشاهیة الاحمدیة بسیرةالحضرةالنبویةالاحمدیة؛ 4. ترتیب السلوک الى ملک‌الملوک؛ 5. الحسام‌المسلول‌علی‌منتقصی اصحا‌ب‌الرسول؛ 6. ذخیرةالاخوان، که تلخیصی است از کتاب الاستغناء بالقرآن؛ 7. العقد الثمین‌فی‌ابطال القول بالتقبیح والتحسین؛ 8. عقدالدرر فی الایمان بالقضاء والقدر؛ 9. مواهب القدوس فی مناقب ابن‌العیدروس، در وصف استادش ابوبکر عیدروس (عیدروس، همانجا).
از مجموعۀ اشعار بحرق تنها 57 بیت باقی‌مانده که همه در النور السافر عبدالقادر عیدروس جمع است (ص 133-140). او در قطعه شعری سخت برخود بالیده، و خود را برتر از لبید و فرزدق پنداشته، و عبدالقادر عیدروس هم این قطعه شعر را سخت زیبا دانسته است (ص 133-134). از دیگر اشعار وی می‌توان به یک قصیدۀ 24بیتی در مدح استادش ابوبکر عیدروس (همو، 138) و 3بیت در وصف زیارت خانۀ خدا (همو، 137) اشاره کرد.

مآخذ

ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات‌‌الذهب، قاهره،1351ق؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمد، الضوء‌اللامع، قاهره، 1354ق؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قاهره، 1928م؛ صالحیه، محمد عیسى، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، قاهره، 1992م؛ صنعا، خطی؛ عبدالرزاق، فوزی، المطبوعات الحجریة فی المغرب، مغرب؛ عیدروس، عبدالقادر، النور السافر، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ الفهرس الشامل للترات العربی الاسلامی المخطوط، اردن، 1987م؛ منجّد، صلاح‌الدین، معجم‌المخطوطات المطبوعات، بیروت، 1400ق/ 1987م؛ نیز:

Ahlwardt; Ellis, A. G., Catalogue of Aabic Books in the British Museum, London, 1962; Gal,S; Landberg, C., Catalogue de Manuscrtis arabes, Leiden, 1883.
رضوان مساح