بحرالعلوم

بَحْرُالْعُلوم، ابوالعیاش عبدالعلی محمد بن نظام‌الدین انصاری لکهنوی (1144-12 رجب 1225ق/ 1731-13 اوت 1810م)، فقیه حنفی مذهب و متکلم هندی که به زبان فارسی و عربی را نیک می‌دانست. زبان ‌فارسی به عنوان زبان‌نگارش در خاندان او که همه اهل علم بودند، و نیز انتساب وی به قبیلۀ انصاری، می‌تواند نشانۀ خویشاوندی با خاندان مشهور خواجه عبدالله انصاری در هرات باشد که در گذشته‌های دور به هند رفته، و در آنجا ساکن شده‌اند.
بحرالعلوم در 17سالگی پدر خود را که نخستین استاد او بود، از دست داد. کمال‌الدین فتحپوری از شاگردان پدرش، چون اشتیاق و پشتکار او را در مطالعه و بحث علمی دید، هدایتش را برعهده گرفت و دیری نپایید که وی سرآمد گردید و در زادگاه خود، لکهنو به تدریس پرداخت؛ اما در پی یک درگیری، ناگریز آنجا را ترک کرد و به شاهجهانپور رفت (ﻧﻜ : عبدالحی، 7/ 289-291). وی پس از 20 سال اقامت در آن دیار، به سبب مرگ والی، با همراهان و شاگردان به رامپور سفر کرد و 4 سال از احترام برخوردار بود، تا آنکه حاگک رامپور و دیگر از عهدۀ مخارج او و کسان و شاگردان و مراجعانش برنیامد. از این‌رو، به تقاضای صدرالدین بردوانی و نیز دعوت حاکمان انگلیسی به بوهار رفت (همو، 7/ 291-292؛ رحمان‌علی، 123)، اما پس از آنکه میان او و صدرالدین رنجشی پدید آمد، به دعوت محمدعلی‌خان، والی کرنائک به مدارس رفت و به تدریس مشغول شد (همانجا). وی در آنجا مورد احترام فراوان قرار گرفت و لقب بحرالعلوم یافت (اظهر، 297).
بحرالعلرم در 83 سالگی در مدارس درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد. او از حالات عرفانی هم نقل شده است (واصف، 53). صاحب نزهة الخواطر او را دانشمندی خوش‌بیان و توانا در تدریس، شجاع و بخشنده وصف کرده است، چنانکه همۀ اموال خود را به شاگردان و اهل علم می‌بخشید و جز اندکی برای گذرانِ خانواده‌اش نمی‌گذاشت. نگاهی به زندگی پرماجرا و بسیاریِ همراهان و شاگردان که در سفرها با او بودند، گواهی بر این نسبتها تواند بود (ﻧﻜ : عبدالحی، 7/ 293).

آثار

تألیفات بحرالعلوم بیشتر شرح و تفسیر و حاشیه‌نویسی برآثارگذشتگان است:

الف ـ چاپی

الارکان الاربعة (لکهنو، 1309ق). نزلات سنة (هند، 1299ق). تنویرالمنار، شرح بر منار الاصول نسفی در اصول فقه به فارسی (1877م). الحاشیة علی الحاشیة الزاهدیة الجلالیة (لکهنو، 1872م). الحاشیة علی الحاشیة القطبیة (دهلی، 1293ق/ 1875م). الحاشیة على شرح المواقف (لکهنو، 1876م). حاشیه بر شرح هدایةالحکمۀ صدرالدین شیرازی با نام الحاشیة على الصدرا (لکهنو، 1262ق/ 1846م). حاشیه بر مثنوی (بمبئی، 1293ق، نیز 1340ق). التعلیقات على شرح‌سلّم العلوم (دهلی، 1309ق). شرح مثنوی معنوی (لکهنو، 1293ق). فروزانفر در احادیث مثنوی خود این اثر را پیش‌رو داشته، و در باب آراء بحرالعلوم دربارۀ احادیثِ به کار رفته در مثنوی، با نظر انتقادی نگریسته است (ﻧﻜ : ص 1، مقدمه). فواتح‌الرحموت فی شرح مسلم الثبوت، دراصول فقه (لکهنو، 1295 و 1321ق، قاهره، 1322ق). هدایةالصرف، در نحو (دهلی، 1326ق/ 1908م).

ب ـ خطی

1. الحاشیةعلى حاشیة میرزاهد بر شرح‌ مواقف ایجی (بانکیپور، ﺷﻤ 548)؛ 2. شرح‌ برالافق المبین میرداماد (ﻧﻜ : GAL, S, II/ 580)؛ 3. قیامت‌نامه، به‌فارسی (ﻧﻜ : رضوی، I/ 101-102)؛ 4. رساله در وحدت وجود (توحید)، به فارسی (ﻧﻜ : آستان...، 4/ 152؛ نوشاهی، 150).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ اظهر، ظهوراحمد، «سلطنت مغلیه کازوال»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1972م، ج2؛ رحمان علی، محمد عبدالشکور، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، 1914م؛ عبدالحی، نزهةالخواطر، حیدرآباد دکن، 1399ق/ 1979م؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، احادیث مثنوی، تهران، 1334ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان، کراچی، 1352ش؛ واصف‌مدراسی، محمدمهدی، حدیقةالمرام، ترجمۀ سخاوت مرزا،کراچی، 1979-1982م؛ نیز:

Bankipore; GAL,S; Radavî, Q, H., Catalogue of the Persian Manuscripts in the Bûhâr Library, Calcutta, 1921.
لیلا میرآقاسی