بحرانی

بَحْرانی، ابوعلی جمال‌الدین ماجد بن هاشم بن علی حسینی (د 1028ق/ 1619م)، فقیه، محدث و شاعر شیعی.
وی در روستای جد حفص در منطقۀ بحرین زاده شد (بحرانی، یوسف، 136) و در کودکی یک چشم خود را از دست داد (کشمیری، 35). او در بحرین به تحصیل علوم دینی پرداخت (علی‌خان،492) و در تحصیل چنان جد وجهدی از خود نشان داد که برخی از منابع او را در مذاهب مختلفِ فقهی مجتهد دانسته‌اند فسایی، 1151). گویا وی چندی نیز در اصفهان تحصیل کردهف و ازجمله از شیخ بهایی بهره برده است (ﻧﻜ : فیض،1/ 28-29؛ نیز بحرانی، یوسف، 135-136؛ آقابزرگ، 6/ 12، 12/ 120). از دیگر استادانی که به او اجازه داده‌اند، می‌توان به محمد بن احمد ابن‌خاتون (د 1038ق/ 1629م) اشاره کرد (خوانساری، 6/ 75).
بحارنی چندی بعد امامت جمعۀ بحرین را عهده‌دار شد و به علاوه متولی منصب قضای آنجا گردید. او سپس راهی شیراز شد و آن شهر را که تا آن زمان کمتر مورد توجه طلاب علوم دینی بود، حوزۀ درس و بحث خویش قرار داد وبه عنوان شیخ‌الاسلام شیراز شناخته شد (حرمعلی، 2/ 226؛ مجلسی، 106/ 136؛ علی‌خان، همانجا). جمعی از علما، از شاگردان وی به شمار می‌ایند که از آن جمله می‌توان به ملامحسن فیض کاشانی، محمد بن حسن بحرانی، محمدبن علی مقشاعی، زین‌الدین علی بن سلیمان بحرانی، احمد بن عبدالسلام بحرانی، سید عبدالرضا بحرانی، احمد بن جعفر بحرانی، جمال‌الدین فسایی و جعفر بن کمال‌الدین بحرانی اشاره کرد (فیض، خوانساری، همانجاها؛ کشمیری،37؛ بلادی، 86). بحرانی امامت جمعه و نیز منصب قضای شیراز را عهده‌دار شد و تا پایان عمر در آنجا ماند (علی‌خان، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : حرعاملی، 2/ 225-226).
یوسف بحرانی او را محققی پروقت و ادیبی شاعر دانسته، اشاره می‌کند که وی سخنوری بلیغ بود (همانجا). علی‌خان مدنی او را در شعر بسیار توانا دانسته، به ذکر برخی از اشعار او پرداخته است (برای نمونه، ﻧﻜ : ص 492-496؛ نیز محبی، 3/ 307). وی با شاعر همعصر خود ابوالبحر خطی، ارتباطی نزدیک داشت و آن دو از شعر یکدیگر بهره‌مند می‌شدند (بحرانی، یوسف، 136-137؛ خوانساری، 6/ 73).
برخی دیگر از دیدگاههای فقهی و اصولی بحرانی مچون مبحث نذر، در مقایسسه با نظرات فقهای بزرگی چون سید مرتضى و ابن زهره، مورد توجه علما بوده است (همو، 6/ 76). از برخی نظرات فقهی وی می‌توان به اعتقاد او به وجوب نماز جمعه، اشاره کرد (افندی، 5/ 5). نکتۀ قابل توجه آنکه در برخی از منابع فردی به نام ماجد بن علی بن مرتضى بحرانی را شخصی جدای از بحرانی تصور کرده‌اند که با توجه به مطابقت شرح حال این دو، اعم از سال وفات، مدفن و آثار، ظاهراً باید این پندار را مردود دانست (برای نمونه، ﻧﻜ : حرعاملی، همانجا؛ افندی، 5/ 5-7). وی در شب 21 رمضان 1028ق/ 22 اوت 1619م درگذشت و در جوار امام‌زاده شاه‌چراغ به خاک سپرده شد (بلادی، 88، قس: بحرانی، یوسف، 138).

آثار

1. الرسالة الیوسفیة، دربارۀ اعتقادات شیعه و نیز احکام نماز (برای نسخ متعدد خطی، ﻧﻜ : مرعشی، 6/ 233؛ مرکزی، 16/ 450؛ آقابزرگ، 25/ 300-301). این رساله را محمد اشرف، شاگرد شیخ بهایی شرح کرده که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ گلپایگانی موجود است (استادی، 3/ 133)؛ 2. رساله‌ای در مقدمۀ واجب (بحرانی، سلیمان، 73)، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مرعشی یافت می‌شود (مرعشی، 4/ 319، 15/ 207؛ نیز آقابزرگ، 21/ 402)؛ 3. مقالة فی العام المخصص، در اصول که آقابزرگ نسخه‌ای از آن را در سامرا نشان داده است (همانجا)؛ 4. المقامات، که آقابزرگ دو نسخه از آن را معرفی کرده است (22/ 8)؛ 5. دیوان بزرگ شعر (ﻧﻜ : علی‌خان، همانجا)، که نسخه‌ای از آن را در کتابخانۀ حکیم در نجف برجای مانده است (مدنی، 1/ 189؛ نیز آلوارت، ﺷﻤ (184a) 8485a (6)7958: قصیده‌ای از او؛ برای دیگر آثار منتسب به وی، ﻧﻜ : افندی، 5/ 5؛ بلادی، 87).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، استادی، رضا، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی آیت‌الله العظمى گلپایگانی، قم، 1402ق؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، 1369ش؛ بحرانی، سلیمان، فهرست آل‌بویه و علماء البحرین، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، 1404ق؛ بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1386ق؛ بلادی بحرانی، علی، انوار البدرین، قم، 1407ق؛ حرعاملی، محمد، امل لآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، 1385ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، 1351ش؛ علی‌خان مدنی، سلافة العصر، تهران، 1346ق؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، اصفهان، 1406ق؛ کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم، 1394ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، 1284ق؛ مکدنی، منیرمحمد، فهرست المخطوطات المصورة (الادب)، قاهره، 1400ق/ 1980م؛ مرعشی، خطی؛ مرکزی، خطی؛ نیز:

Ahlwardt.
حسین فرهنگ انصاری