بحرانی

بَحرانی، ابوجعفر کمال‌الدین احمد بن علی، مشهور به ابن سعاده، دانشمند، محدث و متکلم امامی سدۀ 7ق/ 13م. دربارۀ سرگذشت این متکلم دانسته‌های بسیار اندکی در دست است. او اهل سترۀ بحرین بوده (ﻧﻜ : یاقوت، 3/ 38؛ بحرانی، یوسف، لؤلؤة...، 254، 265؛ مبنایی، 424)، و در همانجا به تحصیل و تدریس پرداخته است. وی از شیخ نجیب‌الدین سوراوی نقل روایت می‌کرد که سلسلۀ روایتش به شیخ طوسی می‌رسید (ابن ابی‌جمهور، 1/ 12؛ بحرانی، سلیمان، 68؛ بحرانی، یوسف، الکشکول، 1/ 303).
بحرانی معاصر فیلسوف و متکلم مشهور امامی، خواجه نصیرالدین طوسی (د 672ق/ 1273م)بوده، و پیش از خواجه درگذشته است (همانجا؛ افندی، 1/ 52). از سال درگذشت وی اطلاعی در دست نیست، ولی مدفن او در همان روستای ستره است (حرانی، یوسف، لؤلؤة، همانجا؛ بلادی، 61).
تنها اثری که از بحرانی برجا مانده، رسالۀ کوتاهی در علم کلام به نام رسالة العلم است، این رشاله شامل 12عنوان است که مؤلف در 11 عنونا نخست به مبحث علم پرداخته، و بیشتر، آراء دیگران را تقریر کرده، و تنها در برخی موارد به شرح و نقد پرداخته، و در عنوان دوازدهم، 24 مسأله را که مربوط به این بحث است، مطرح نموه، ولی آنها را بررسی نکرده است.
وی در ابتدا به مباحثی چون تابع معلوم بودن علم و تقسیم آن به فعلی و انفعالی، و نیز به فعلی بودن علم خداوند می‌پردازد (ص 19-20)؛ سپس آراء معتزله را دربارۀ اینکه ثبوت از وجود عام‌تر است، رد می‌کند (ص 21). در باب حقیقت علم، این مسأله را از مسائل بسیار مبهم و مشکل می‌داند و با بیان آراء دیگران شرح و نقدی بر پاره‌ای از نظرها می‌نویسد (ص 23-26). آنگاه دربارۀ ادراک و اقسام آن، و نیز وجود ذهنی و علم خداوند بسیار مختصر نظر دیگران را بیان می‌کند (ص 26-27). در عنوان یازدهم نیز نظر آن دسته از متکلمان را که قائل به اضافه بودنِ علم هستند، نقد و رد می‌کند (ص 29-31).
پس از درگذشت بحرانی، شاگردش علی بن سلیمان بحرانی (ﻫ م)، متکلم و فیلسوف امامی، رسالة العلم را که در واقع استاد برای وی تقریر کرده بود، نزد خواجه نصیرالدین طوسی می‌فرستند تا آن را شرح، و مسائلش را روش کند. خواجه نیز مسائل را توضیح می‌دهد و ضمن شرح عناوین آن رساله، در برخی موارد به نقد و خرده‌گیری دربارۀ آنها می‌پردازد (نصیرالدین، 19 ﺑﺒ ).

مآخذ

ابن ابی جمهور، عوالی الئالی العزیزیة، به کوشش مجتبى عراقی، قم، 1403ق/ 1983م؛ افندی اصفهانی عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401ق؛ بحرانی، احمد، «رسالة العلم»، ضمن شرح مسألة العلم (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، نصیرالدین طوسی)؛ بحرانی، سلیمان، فهرست آل بابویه و علماء البحرین، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، 1404ق؛ بحرانی، یوسف، الکشکول، نجف، 1381ق/ 1961م؛ همو، لؤلؤة البحرین، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، مطبعة النعمان؛ بلادی بحرانی، علی، انوار البدرین، به کوشش محمدعلی محمدرضا طبسی، نجف، 1377ق؛ مینایی، محمدعلی، تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1370ش؛ نصیرالدین طوسی، محمد، شرح مسألة العلم، به کوشش عبدالله نورانی، مشهد، 1385ق/ 1345ش؛ یاقوت، بلدان.

علیرضا سیدتقوی