بحاثی

بَحّاثی، ابوجعفر محمدبن اسحاق بحاثی زوزنی (د 463ق/ 1071م)، ادیب و قاضی، وی از جدش محمدبن حین بحاث نسب گرفته است؛ نسبت زوزنی نیز شهر خاستگاه او زوزن (میان هرات و نیشابور) را نشان می‌دهد (باخرزی، 2/ 1366؛ قفطی، الحمدون...، 1/ 151؛ غزی، 684؛ عبدالقادر، 3/ 87).
بحاثی شاعر و ادیبی زیردست و نساخی ماهر بود، چندان که وی را زینت زوزن خوانده‌اند (ثعالبی، 2/ 30؛ یاقوت، ادبا، 18/ 20؛ قفطی، همانجا). او که حنفی مذهب بود، نسبت به آیین تسنن تعصب بسیار می‌ورزید (صریفینی، 1/ 51؛ یاقوت، همان، 18/ 18)؛ اما تعصب در دین مانع از آن بود که وی با زبانی زهرآگین به هجو مردمان پردازد. او در این کار چندان افراط می‌ورزید که هیچ‌کس، از گزند زبانش درامان نبود. بحاثی ـ چنانکه خود می‌گوید ــ هرکس را که می‌دید، نخست هجو وی در ذهنش نقش می‌بست (صریفینی، همانجا؛ یاقوت، همان، 18/ 19؛ صفدی، 2/ 197).
بحاثی خط نسخ را نیکو می‌نوشت و کتابهایی نیز به خط او در دست بوده است. عبدالغافر فارسی می‌گوید: بحاثی نسخه‌ای از غریب‌‌الحدیث ابوسلیمان خطابی را که خود نگاشته بود، به قصد سماع نزد پدربزرگش عبدالغافر بن محمد، و برای تصحیح نزد ابوسعید ابن دوست قرائت کرد و می‌افزاید: نسخه‌ای به آن زیبایی و وضوح هرگز ندیده بوده است. همو در جای دیگر می‌گوید که نسخه‌ای از کتاب یتیمةالدهر ثعالبی در 5 جلد به خط زیبای وی دیده که به 30 دینار نیشابوری ـ که بس کمتر از بهای واقعی آن بوده ـ به فروش رسیده است (ﻧﻜ : صریفینی، 1/ 51-52؛ یاقوت، همان، 18/ 20؛ قفطی، انباه...، 3/ 67).
بحاثی در مدرسۀ سیوری در دروازۀ عَزْره از محلات نیشابور (یاقوت، بلدان، 3/ 668) زندگی می‌کرد و در غزنه وفات یافت (صریفینی، 1/ 52؛ یاقوت، ادبا، نیز عبدالقادر، همانجاها). او علاوه بر ادب، در حدیث نیز دستی داشته است (ﻧﻜ : یاقوت، همان، 18/ 22)؛ اما شهرتش به سبب آثار و تألیفات متعددی است کهه در جد و هزل تألیف کرده بود (صریفینی، 1/ 51؛ یاقوت، همان، 18/ 18؛ قفطی، همان، 3/ 66). در مورد دیوان شعرش، یاقوت از قول محمدبن محمود نیشابوری در سرالسرور می‌گوید: شعرش بیش از 20 هزار بیت است که در 9 مجلد گرد آمده (همان، 18/ 26-27؛ نیز ﻧﻜ : صفدی، 2/ 199). علاوه بر این، باخزری (2/ 1374) و عبدالغافر فارسی (ﻧﻜ : یاقوت، همان، 18/ 22) دیوان او را دیده، و پسندیده بودند. آنچه امروزه از اشعار وی باقی مانده، ابیاتی است پراکنده که در منابع مختلفی چون دمیة القصر (باخزری، 2/ 1376)، تتمة الیتیمة (ثعالبی، همانجا)، معجم‌الادباء (یاقوت، همانجا) آمده است. بحاثی علاوه بر شعر هجو که مایۀ شهرت او بوده، در رثا، غزل، وصف، مدح (ثعالبی، 2/ 30-31) و خمریات و فخر (باخرزی، 2/ 1380-1384) نیز شعر سروده بود.
دیگر آثاری که به وی نسبت داده‌اند، اینهاست: 1. شرح دیوان بحتری که یاقوت آن را بزرگ و سرشار از علم و فواید بسیار وصف می‌کند و می‌افزاید که جز این کتاب، اثری از بجاثی نمی‌شناخته است (همانجا). 2. نحو القلوب است (سمعانی، 2/ 98؛ ابن اثیر، 1/ 123؛ بغدادی، 2/ 629؛ کحاله، 9/ 41)، که هیچ اطلاعی از محتوایش در دست نیست. علاوه بر این، بغدادی اثر دیگری به نام بحرالقلوب به وی نسبت داده (1/ 165) که شاید همان نحوالقلوب باشد که تحریف شده است.

مآخذ

ابن اثیر، علی، اللباب، بغداد، مکتبة المثنى؛ باخرزی، علی، دمیة القصر، به کوشش محمد تونجی، بیروت، 1971م؛ بغدادی، ایضاح؛ ثعالبی، عبدالملک، تتمة الیتیمة به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1353ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1383ق/ 1963م؛ صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، 1362ش؛ صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، ه کوشش س. ددرینگ، ویسبادن، 1394ق/ 1974م؛ عبدالقادر قرشی، الجواهر المضیة، به کوشش عبدالفتاح محمدحلو، 1413ق/ 1993م؛ غزی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنیفة، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1374ق/ 1955م؛ همو، المحمدون من الشعراء، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، 1385ق/ 1966م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957م؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان.

محمدعلی سلمانی مروستی