بجیری

بُجَیْری، ابوحفص ‌عمربن محمدبن ‌بجیر بن حازم ‌همدانی ‌سمرقندی (223-311ق/ 838-923م)، محدث و مفسر ماوراءالنهر. در برخی زا آثار نام نیای او را به صورت خازم آمده است (مثلاً ‌ﻧﻜ : سمعانی، الانساب، 1/ 286؛ ابن‌عساکر، 13/ 349).
خاستگاه اصلی خاندان او قریۀ خُشوفَعَن (= رأس القنطره)، یکی از قرای سغد بود و به همین‌سبب، به خشوفغنی نیز شهرت داشت (یاقوت، 2/ 447). بجیری در این دیار در خاندانی اهل علم (‌ﻧﻜ : سمعانی، همان، 1/ 286-287؛ ذهبی، المشتبه، 1/ 48-49) رشد کرد و ضمن آموزش علوم متداول نزد پدر، همراه او به سرزمینهای گوناگون اسلامی از جمله خراسان، بصره، کوفه، حجاز، شام و مصر سفر کرد و از مشایخ بسیاری دانش آموخت (‌ﻧﻜ : همو، تاریخ...، 419-420). سفرهای فراوان او برای طلب و استماع حدیث، سبب کشت تا نویسندگان بعدی از او به عنوان «رحّاله» یاد کنند (مثلاً ابن نقطه، 2/ 175). در میان استادان بنام او افزودن بر پدرش، می‌توان از کسانی چون محدبن بَشّار بَنْداری بصری (د 252ق/ 866م)، محمدبن مُثَنَى بصری (د 252ق)، عیسی‌بن حمّاد مصری (در دمشق)، ابوطاهر ابن سَرْح و اسحاق بن شاهین واسطی یاد کرد (‌ﻧﻜ : بیهقی، 2/ 469؛ ابن عساکر، همانجا؛ ابن‌ماکولا، 1/ 464؛ سمعانی، همان، 1/ 286؛ ابن‌نقطه، 2/ 175-176؛ ذهبی، سیر...، 14/ 403).
بجیری که ظاهراً بیشترین بهرۀ علمی را از محمدبن بشار برده است، خود به 3 دورۀ حضور در محضر شیخ اشاره کرده، و گفته است که از وی بالغ بر 60 هزار حدیث شنیده بوه است (ابن‌نقطه، 2/ 176-177؛ ذهبی، تاریخ، 420). عنایت فراوان بجیری به طلب حدیث و تحمل خبر، جایگاه حدیثی وی را بدانجا رساند که نویسندگان بعدی، از او به عنوان ثبت، صدوق و حافظ یاد کرده‌اند (همو، سیر، 14/ 402؛ ابن نقطه، 2/ 175). توانایی بجیری در حدیث به‌ویژه به سبب مسافرتهای فراوانش موجب علو اسانید او بود و همین عوالی، بسیاری کسان را برای طلب حدیث نزد او می‌کشاند و ابو سعد ادریسی که به سبب بُعد مسافت نتوانسته بود از عوالی او بهره بَرَد، ناخرسند بود (‌ﻧﻜ : ذهبی، هما، 14/ 403).
در میان شاگردان او می‌توان به ابن‌حبان، ابوبکر محمد بن علی قفّال چاچی، علی بن بندار صیرفی، احمد بن جناح کَشانی، سهل بن سری بخاری، اعین بن جعفر سمرقندی و ابونصر کَرْمینی اشاره کرد (ابن‌حبان، 8/ 57؛ بیهقی، سمعانی، ابن عساکر، همانجاها؛ ابن نقطه، 2/ 176).
آثاری را برای بجیری برشمرده‌اند که بیشتر آنها از میان رفته است. مهم‌ترین اثر وی، مجموعه‌ای حدیثی بوده است که در منابع از آن با عناوینی چون الجامع المسند، الجامع الصحیح، یا به‌طور مطلق الجامع و المسند یاد شده است. نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق نشان داده شده است که براساس اطلاعات نسخه شناختی، در شیوۀتبویب با صیحیح بخاری قابل قیاس است (‌ﻧﻜ : ظاهریه، 365؛ برای تداول آن، ‌ﻧﻜ : سمعانی، همانجا، نیز التحبیر، 2/ 87؛ یاقوت، همانجا). از دیگر آثار او می‌توان به المراسیل، التفسیر (ابن نقطه، همانجا) و جزئی حدیثی (بغدادی، 1/ 361) اشاره کرد. کتاب التفسیر او انگیزۀ داوودی برای آوردن نام او در طبقات المفسرین بوده است (2/ 9؛ برای محدثانی از فرزندان‌بجیری، ‌ﻧﻜ : سمعانی، الانساب، 1/ 287).

مآخذ

ابن‌حبان، محمد، صحیح، به کوشش عیب ارنؤوط، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر؛ ابن‌ماکولا، علی، الاکمال، به کوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمی یمانی، حیدرآباددکن، 1962م؛ ابن نقطه، محمد، التقیید، حیدرآباددکن، 1404ق/ 1984م؛ بغدادی، ایضاح، بیهقی، احمد، السنن الکبرى، حیدرآباددکن، 1346ق؛ داوودی، محمد، طبقات المفسرین، یبروت، 1403ق/ 1983م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث سالهای 301-310، به کوشش عمرعبدالاسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی؛ سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ همو، المشتبه، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1962م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ همو، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395ق/ 1975م؛ ظاهریه،؛ خطی (حدیث)، البانی، یاقوت، بلدان.

فرامرز حاج‌منوچهری