بجاق

بُجاق، سرزمینی در جنوب بسرابی در کشور رومانی، بجاق و صورت کهن ان بُجغاق، واژه‌ای ترکی و به معنای کرانه، گوشه و زاویه است (کاشغری، 306؛ مینورسکی، 467). به شدت شن‌زار اطراف رود، و به امیرنشینها نیز بجاق می‌گفتند که واژه‌ای کومانی (قپچاقی) است («دائرةالمعارف...»، VI/ 341).
این سرزمین از 638ق/ 1241م تابع دولت اردوی زرین شد (EI2, I/ 1286). در فاصلۀ سده‌های 9-13ق/ 15-19م اقوام ترک در منطقۀ بجاق مستقر شدند و بر راههای فرهنگی و سوق‌الجیشی که به شبه‌جزیرۀ کریمه منتهی می-شد، تسلط یافتند. از سدۀ 10ق/ 16م نوغانها در بجاق سکنى گزیدند و به اردوهایی منقسم شدند. گروههایی از این اردوها اغلب به سرزمینهای همجوار حمله کردند. در نواحی پادولیا و اوکرائین این نیروها به بجاق و با تاتارهای بجاق شهرت داشتند که به معنای تاتارهای منطقۀ کناری بوده است (بروکهاوس، IVa/ 848-849) . بعدها بجاق و دشت نوغای نام بسارابی داده شد که بخش جنوبی بسارابی کنونی است (همان، IIIa/ 604).
در 746ق/ 1345م بجاق زیر سلطل دولت والاشی (والاخیا) قرار گرفت و سپس در 802ق/ 1400م به تصرف فرمانروای بُغدان درآمد. در 945ق/ 1538م دولت عثمانی در زمان سلطان سلیمان قانونی با کمک تاتارهای کریمه، بر سراسر بجاق دست یافت و این ناحیه جزو سنجاق آق کرمان شد. خان کریمه نیز که در لشکرکشی سلطان شرکت داشت، قبایل نوغای را در بجاق اسکان داد (EI2، همانجا). در 1067ق/ 1657م تاتارهای بجاق در 200 روستا استتقرار داشتند و تحت ادارۀ حاکمی با عنوان «یالی آغاسی» بودند که از جانب خان تاتارهای کریمه گمارده می‌شد (همانجا؛ اولیا چلبی، 5/ 114). در فاصلۀ سالهای 1111-1113ق/ 1699-1701م تاتارهای نوغای منطقۀ بجاق که6 هزار خانوار بودند، از اطاعت خان کریمه سرباز زدند و خواستار تابعیت دولت عثمانی شدند (EI2, I/ 1287). چون نفوذ روسیه در این مناطق فزونی گرفت و سپاهان روس در اوکرائین پیشروی کردند، خان‌نشین کریمه نیز با ناآرامیهای مواجه شد. در نتیجه تاتارهای نوغای خواستار مداخلۀ دولت عثمانی شدند، ولی باب عالی با این درخواست موافقت نکرد (ﻧﻜ : اسمف 2/ 934-938).
در 1183ق/ 1769م سپاهیان روس پیشرویهایی به سوی سرزمین کریمه داشتند. در 1184ق/ 1770م بجاق موقتاً به تصرف دولت روسیه درآمد (همو، 2/ 960-961؛ EI2، همانجا). در 1185ق/ 1771م نیروهای روسیه و عثمانی دست از جنگ کشیدند که در نتیجۀ آن خان کریمه ناگزیر به ترک والاشی و بغدان شد که بجاق بخشی از آن بود (راسم، 2/ 965). در همین سال قرارداد صلحی میان طرفین منعقد گردید که به عهدنامۀ «قینارجه» شهرت دارد. طبق مادۀ سوم عهدنامه دو طرف موافقت کردند که استقلال کریمه، بجاق و بعضی از نواحی دیگر را به رسمیت بشناسند (همو، 2/ 968، 971). در 1205ق/ 1791م بجاق ضمیمۀ روسیه شد (BSE3, IV/ 96) و سرانجام طبق معاهدۀ بخارست در 16 جمادی الاول 1227ق/ 28 مۀ 1812م دولت عثمانی بجاق را رسماً به روسیه واگذار کرد («دائرةالمعارف»، VI/ 342)؛ درنتیجه تاتارهای این منطقه به دوبروجا و بلغارستان کوچ کردند.

مآخذ

اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1315ش؛ راسم، احمد، عثمانلی تاریخی، استانبول، 1326-1328ق؛ کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، ترجمۀ محمد دبیرسیاقی، تهران، 1375ش؛ نیز:

Brockhous, entsi;lopedicheskiĭ slovar’, st. petersburg, 1891; BSE3; EI2; Minorsky, v., introd. Ḥudūd al - ʿĀlam, london, 1937; türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, istanbul, 1992.
نادیژدا خارچینکو