باهلی

باهِلی، ابونصر احمد بن حاتم (د 231ق/ 846م)، ادیب، نحوی، لغت‌شناس و راوی اشعار عرب. به گفتۀ ابن ندیم، باهلی در 70 و چند سالگی درگذشته است (ص 61)، پس می‌توان پنداشت که میان سالهای 157تا 160ق دیده به جهان گشوده بوده است (نیز نک‍‍: قفطی، 1/ 36). او در بصره رشد و نمو کرد و نسبت بصری (نک‍: میمنی، 543) را نیز از همین‌جا کسب کرد. باهلی نزد اصمعی (د 216ق/ 831م) دانش آموخت و بعدها به روایت آثار او پرداخت (طبری، 9/ 145؛ خطیب، 4/ 114). علاقه و دلبستگی باهلی به اسمعی تا بدانجا بود که به غلام اصمعی (زبیدی، 197) شهرت یافت. او را در شمار راویان موثق نهاده‌اند (ذهبی، 35) و اصمعی خود نیز به وثوق و عدالتش گواهی داده است (زبیدی، 198). گویا این اعتماد متقابل، به سبب نسبت خویشاوندی نزدیک میان آن دو بوده است (یاقوت، 1/ 405؛ سیوطی، بغیة...، 1/ 301: شاید خواهرزادۀ اصمعی بوده است). افزون بر آن باهلی، لغت و ادب عربی را از ابوعبیده (د ح 210ق/ 825م)، ابوزید انصاری (د 215ق) و ابوعمرو شیبانی (د 210ق) نیز روایت کرده بود (همو، المزهر...، 2/ 408، 411).
باهلی بعدها در بغداد آموخته‌های خود را کمال بخشید و بر دقایق صرفی و نحوی تسلط یافت (نک‍: یاقوت، همانجا؛ ابن تغری بردی، 2/ 259). با اینهمه، دانش او ظاهراً از این حد فراتر نرفت و به پهنۀ دیگر علوم نرسید. باهلی همچون استادان خود از آراء مکتب بصره پیروی می کرد (EI2 ). او با مشاهیر علم و ادب دوستی و مجالست و مباحثه داشت (نک‍‍: زجاجی، 116، 282). ابراهیم حربی، ابن سکیت و ابوالعباس ثعلب در محضر او دانش آموختند و از وی روایت کردند (خطیب، همانجا؛ قفطی، 1/ 36-37). باهلی در حدود سال 220/ 835م به دعوت خصیب بن سالم (خصیب بن اسلم) به اصفهان سفر کرد و آثار اصمعی و گزیده‌هایی از اشعار جاهلی و اسلامی را در آنجا بازخواند، وی پس از چند ماه عازم حج شد و آنگاه به بصره بازگشت (یاقوت، 1/ 406-407؛ سیوطی، بغیة، همانجا).

آثار

بیشتر آثار و رساله‌هایی که وی همچون پیشینیان خود در زمینۀ علم لغت نگاشته بود، اینک از میان رفته است و تنها گزیده‌هایی از آن در تألیفات ادبای متأخر یافت می‌شود. آثار شناخته شدۀ وی اینهاست» 1. الابل (بغدادی، 1/ 261). 2. ابیات المعانی (ابن ندیم، همانجا)، که ابوتمام در نگارش حماسۀ خود و ابوالفرج اصفهانی در الاغانی از آن روایت کرده‌اند. ابوعلی قالی این اثر را با خود به اندلس برد و از آن با عنوان کتاب معانی الشعر یاد کرد (ابن خیر، 398؛ GAS, II/ 59, 67). 3. الاجناس (در 2ج)، که در اندلس مشهور بود. باهلی این اثر را بر مبنای کتابی به همین نام از اصمعی، و با اضافاتی از ابوزید انصاری نوشته، و جوهری در صحاح اللغه به آن استناد جسته است (ابن‌خیر، 381، 398؛ GAS, VIII/ 88). 4. اشتقاق الاسماء. این اثر در کتابخانۀ اسعد افندی در استانبول (شم‍ 2357) یافت می‌شود (دفتر...، 137). 5. الالفاظ، که از منابع احمد بن یوسف فهری (د 691ق/ 1292م) در تألیف کتاب تحفة المجد الصریح فی شرح کتاب الفصیح بوده است (نک‍: میمنی، همانجا). 6. الجراد. 7. الخیل (یاقوت، 1/ 406). 8. الزرع و النخل (ابن ندیم، همانجا). 9. السلاح، که بیرونی در الجماهر و ازهری در تهذیب، گزیده‌ها و روایاتی از آن نقل کرده‌اند. به گفتۀ برخی از محققان این کتاب در اصل از آن اصمعی بوده که باهلی آن را تصحیح، یا روایت کرده است (GAS, VIII/ 89). 10. الشجر و النبات. این اثر که منبع مورد استناد ابوحنیفۀ دینوری در تألیف کتاب النبات بود، تا سدۀ 7ق/ 13م در حلب یافت می‌شد (قفطی، 1/ 36؛ GAS، همانجا). 11. شرح دیوان ذی‌الرمه، که میان سالهای 1392-1394ق/ 1972-1974م در 3مجلد در دمشق به چاپ رسید. 12. الطیر (بغدادی، 1/ 312). 13. اللبأ و اللبن، که در سدۀ 7ق/ 13م در حلب موجود بود (GAS، همانجا). 14. ما یلحن فیه العامة (ابن ندیم، همانجا)، مشتمل بر الفاظ و تعابیر غلط عامیانه که محمد بن حسن زبیدی در لحن العوام خود (قاهره، 1964م) به آن استناد جسته است (GAS, VIII/ 88).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش ف. کودرا، بغداد، 1382ق/ 1963م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ بغدادی، ایضاح؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق/ 1931م؛ دفتر کتبخانۀ اسعد افندی، استانبول، مطبعۀ محمود بیک؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث سالهای 231-240ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، دارالکتاب العربی؛ زبیدی، محمد، طبقات النحویین و اللغویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1373ق/ 1954م؛ زجاجی، عبدالرحمان، مجالس العلماء، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، کویت، 1962م؛ سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق؛ همو، المزهر، به کوشش محمد احمد جادالمولیٰ و دیگران، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ طبری، تاریخ؛ قفطی، علی، انباءالرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1950م؛ میمنی، عبدالعزیز، «السفر الاول من تحفة المجد الصریح... »، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1960م، ج 35؛ یاقوت، ارشادالادیب، به کوشش مارگلیوث، قاهره، 1923م؛ نیز: 

EI2 ; GAS.
عزت ملاابراهیمی