بانیالوکا

بانْیالوکا، شهری کهن در شمال غربی بوسنی. این شهر در °44 و ´46 عرض شمالی و °17 و ´10 طول شرقی، و در ارتفاع 163 متری از سطح دریا («دائرةالمعارف ایتالیا»، V/ 90؛ نک‍: بریتانیکا، ماکرو، XIX/ 1100)، و بر دو سوی رودخانۀ ورباس واقع است (EI1,S؛ پاندز، 634؛ «دائرةالمعارف دیانت»، V/ 49-50؛ WNGD,114).
نام این شهر در ترکی بانه‌لوقه، بنالوقه (نک‍: IA) و بنالوکا (نک‍: بروکهاوس، III/ 17) خوانده شده است. این نام مرکب از دو جزء بانیا (بانیه) به معنای حمام، و لوکا به معنای مرغزار است. برخی «بانیا» را مشتق از «بان» به معنی امیر و پادشاه دانسته‌اند (اولیا چلبی، 5/ 505؛IA؛2 EI).
رطوبت هوا در بانیالوکا به طور متوسط میان 70 تا 90٪ و میزان بارندگی آن تقریباً 000‘1 میلی‌متر در سال است (مکارثی، 62).

پیشینۀ تاریخی

وجود قلعه‌ای متعلق به قرون وسطیٰ بر تپه‌ای به نام لوندزا و مشرف به رودخانۀ ورباس، و نیز وجود خرابه‌هایی در قسمت علیای شهر، به خصوص بقایای حمامهای رومی، حاکی از قدمت این شهر و تمدن آن است. در دورۀ شاهان بوسنی، بانیالوکا قلعۀ کوچکی بیش نبود (EI1,S؛ «دائرة‌المعارف دیانت»، V/ 50؛ پاشیچ، 26). با فروپاشی پادشاهی بوسنی در 867ق/ 1463م، بانیولوکا مورد تهاجم مجارها و ترکهای عثمانی قرار گرفت، تا آنکه در 933 یا 934ق/ 1527م یا 1528م، به دست فرهاد پاشا، امیر عثمانی فتح شد و به تدریج، اسلام نیز در آنجا گسترش یافت (اولیا چلبی، نیز «دائرةالمعارف دیانت»، پاشیچ، همانجاها؛ ملکم، 67؛ EI 1,S).
فرهاد پاشا سوکولویچ در 982ق/ 1574م، حاکم سنجاق بانیالوکا شد و در 996ق/ 1588م مرکز حکومت را از تراوینک به بانیالوکا منتقل کرد («دائرةالمعارف ترک»، II/ 206؛ EI2; EI1 ,S). در 1099ق/ 1688م، بانیالوکا مدتی به تصرف اتریش درآمد، اما در 1150ق/ 1737م علی پاشا حکیم اوغلو، آن را از دست شاهزادۀ هیلدبورگهاوزن خارج کرد. در 1739م طی معاهدۀ بلگراد، صلح برقرار شد و 50 سال دوام یافت (هامرپورگشتال، 5/ 3255-3257؛ «دائرةالمعارف ترک»، همانجا؛ شاو، 1/ 422-423؛ ملکم، 86).
در 1235ق/ 1820م در پی برخی ناآرامیها در بوسنی که دولت استانبول را بیمناک کرد، سلطان عثمانی نیرویی به فرماندهی جلال‌الدین پاشا، به چند شهر از جمله بانیالوکا فرستاد و سران شورشی را سرکوب کرد (همو، 120). در اواخر قرن 19م اتریشیها دوباره این منطقه را تصرف کردند، تا سرانجام در 1336ق/ 1918م با تشکیل کشور یوگسلاوی، بانیالوکا در قلمرو این کشور قرار گرفت (همو، 135؛ EI2؛ «دائرةالمعارف دیانت»، V/ 51). در جنگ جهانی اول، بانیالوکا صحنۀ دستگیری و محاکمۀ گروههای وابسته به جنبش نارودا بود (ملکم، 158). در جنگ جهانی دوم، جنبش چیتنیک داعیۀ انضمام نقاط مختلف بوسنی را به صربستان مطرح کرد (همو، 178).
در خلال سالهای1327 تا 1350ش/ 1948 تا 1971م، تحریکاتی برای تمرکز گروههای قومی ـ مذهبی در بوسنی ـ هرزگوین صورت گرفت (بوگارل، 138). پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، صربهای بوسنی با اعلام خودمختاری (1370ش/ 1991م)، پارلمانی برپا کردند که منجر به اعلان بیانیۀ تشکیل جمهوری صرب ـ بوسنی در 1992م شد. منطقۀ تحت تسلط این جمهوری، بانیالوکا را نیز در برداشت (لاکست، 61، 76؛ ملکم، 232).
در سالهای 1992-1993م اختلافات دینی و قومی در بوسنی بالا گرفت و شبه نظامیان صرب، به جنگ با مسلمانان و اقوام غیر صرب پرداختند. در شهر بانیالوکا نیز ابتکار عمل در دست صربها بود. در این زمان صربها 54٪ و مسلمانان 14٪ از جمعیت بانیالوکا را تشکیل می‌دادند (همو، 235؛ لاکست، 61). از 1992م بانیالوکا به مرکز بزرگ‌ترین منطقۀ خود مختار صرب تبدیل شد و عملاً پایتخت جمهوری صرب بوسنی ـ هرزگوین، و پایگاه نظامی صربها گردید. در پایان ماه مارس همین سال، شبه نظامیان صرب در بانیالوکا به آزار و ارعاب مسلمانان پرداختند و جنگی را آغاز کردند که به قتل و طرد بسیاری از مردم انجامید. بیشتر آوارگان جنگ را مسلمانان تشکیل می‌دادند که در اردوگاههای متعددی چون مانجاپا در بانیالوکا نگهداری می‌شدند. در این حال تصفیۀ قومی ـ مذهبی بر ضد مسلمانان بوسنی، عملاً شکل گرفت (رو، 78، 88-89؛ ملکم، 236؛ بوسنی ...، 25). و فاجعه‌ای انسانی پدید آورد.

جمعیت و اقوام

جمعیت اولیۀ بانیالوکا شامل محافظان قلعه و نیز ساکنان حومۀ آن بود. اما پس از تسلط عثمانیان، جمعیت آنجا به تدریج افزایش یافت، به‌طوری‌که در 1071ق/ 1661م جمعیت این شهر به حدود 10 تا 15 هزار نفر می‌رسید، ولی برخی حوادث آن را کاهش داد، چنانکه در 1145ق/ 1732م به‌سبب شیوع وبا نزدیک به 7هزار نفر از جمعیت این شهر تلف شدند. در 1302ق/ 1885م این شهر 357‘11 نفر جمعیت داشت و حدود 100 سال بعد، در 1981م بیش از 180 هزار نفر، و در 1371ش/ 1992م حدود 195هزار نفر در آنجا زندگی می‌کردند («دائرةالمعارف دیانت»، V/ 50-51؛ لاکست، همانجا؛ بروکهاوس، III/ 17؛ یوگسلاوی 36؛ EI2 ;IA؛ پاشیچ، 45؛ GSE؛ مکارثی، 65).
جمعیت این شهر از اقوام گوناگون تشکیل شده است. در نیمۀ اول سدۀ 10ق/ 16م که ترکان عثمانی این منطقه را تصرف کردند، هسته‌های جمعیتی با اکثریت ترکهای عثمانی مسلمان در آنجا تشکیل شد («دائرةالمعارف دیانت»، V/ 50). در پایان سدۀ 12ق/ 18م با افزایش جمعیت ارتدکس، آثار حضور آنان نیز در این منطقه از جمله در بانیالوکا برجای ماند. یهودیان هم از گروههای قومی ـ مذهبی بودند که از دیگر نقاط همچون اسپانیا مهاجرت کرده، در شهرها و مناطق مختلف بوسنی از جمله در بانیالوکا مقیم شدند. کولیها هم از اقوامی بودند که از نیمۀ دوم سدۀ 16م در منطقه حضور داشته‌اند. برخی از آنان در دورۀ تسلط عثمانی، مسلمان شدند (ملکم، 67, 98, 113, 115 ff.؛ رو، 89؛ باتاکویچ، 120-123؛ «بوسنی...»، 148). ترکیب قومی این شهر به تدریج تغییر یافت و پس از پایان جنگ جهانی اول و تشکیل کشور یوگسلاوی، اقوام صرب، اسلاو، کروات و نژاد ترکهای مسلمان، ساکنان این منطقه را تشکیل می‌دادند.

گسترش شهری

چنانکه گذشت، بنیان اصلی و مرکزی شهر بانیالوکا، قلعه‌ای باستانی و نظامی مربوط به قرون وسطیٰ است. از زمان حضور عثمانیها، مناطق مسکونی و شهری پیرامون آن قلعه گسترش یافت و دارای ساختمانهایی به سبک و طرح اسلامی شد (پاشیچ، 26؛ لاروس...؛ EI1, S). صوفی محمد پاشا نخستین‌بار در بانیالوکا به توسعه و ساخت بناهای شهری و عام المنفعه پرداخت (پاشیچ، همانجا) و از آن پس شهر رو به توسعه نهاد (همو، 41) و شرایط خاص منطقه سبب پیدایی نوع جدیدی از طرح و زیستِ شهری در بالکان عثمانی شد. مراکز حکومتی و اداری نیز در این دوره در بانیالوکا تأسیس گردید (همو، 15, 20).

موقعیت اقتصادی

بانیالوکا منطقه‌ای است حاصل‌خیز (پاوندز، 634؛ اولیا چلبی، 5/ 506). از 1289ق/ 1872م در اینجا خط آهن کشیده شد و پس از پایان جنگ جهانی دوم، توسعه یافت که این امر به رونق بازرگانی شهر کمک بسیاری کرده است (EI2؛ شاو، 2/ 263؛ پاندز، 721؛ نظرزاده، 115).
در 1071ق/ 1661م که اولیا چلبی از شهر بانیالوکا دیدار کرده، آنجا را شهری پر رونق با 300 مغازه و دارای 4مرکز بازرگانی وصف نموده که نشان از رونق آن بوده است (همانجا؛ نیز نک‍: پاشیچ، 17, 41 96)؛ در بانیلوکا ، معادن سنگ آهن، نفت و نقره هم وجود دارد. صنایع چوب، جنگل، محصولات کشاورزی و همچنین صنایع دخانی در این شهر دایر است (پاشیچ، 20؛ ملکم، 115؛ پاوندز، 717؛ بروکهاوس، III/ 17؛ اوزون چارشیلی، 2/ 801؛ «دائرةالمعارف ایتالیا»، V/ 90؛ هامرپورگشتال، 4/ 2736). کارخانجات ریخته‌گری که در تهیۀ سلاح جنگی فعالیت می‌کرد، از دیرباز در این شهر دایر بوده است. صنایع کارخانه‌ای جدید هم در بانیالوکا توسعه یافته، و آن شهر را به یکی از مهم‌ترین مراکز صنایع آهن و فولاد مبدل کرده است (پاوندز، همانجا؛ هامرپورگشتال، 4/ 2817).
از نیمۀ دوم سدۀ 18م، اقتصاد بانیالوکا وابسته به اقتصاد کشور اتریش شد، به‌ویژه خط آهنی که این شهر را در 1872م به مرز اتریش وصل می‌کرد، در افزایش روابط اقتصادی آن با اتریش نقش مهمی داشت (مکارثی، 73-74).

آثار فرهنگی

بانیالوکا دارای بناها و آثار فرهنگی بسیاری با سبک و طرح اسلامی است که از دورۀ استیلای مسلمانان و از زمان فتح این سرزمین به دست ترکان عثمانی احداث گردیده است. آثاری چون: مسجد، حمام، کاروانسرا، پل، مغازه، مدرسه، برج ساعت، قصر حکومتی و امثال آن قابل ذکر است (پاشیچ، 26؛ «دائرةالمعارف دیانت»، V/ 50؛ لاروس؛ EI2; EI1, S؛ اولیا چلبی، 5/ 505)؛ اما بسیاری از این آثار بر اثر جنگها و حوادث طبیعی ویران شده است (دائرةالمعارف دیانت»، V/ 50-51).
مشهورترین آثار شهر اینهاست: بقایای بناهای باستانی روم (بروکهاوس، همانجا؛ EI1,S)مسجد فرهاد پاشا (فرهادیه) که در 987ق/ 1579م ساخته شد و از نوع مساجد گنبد بود. این مسجد در جنگ داخلی به سال 1992م ویران شد (پاشیچ، 57-62)؛ مسجد آلبانیاییها که توسط حسن افندی از نزدیکان فرهاد پاشا در پایان سدۀ 16م ساخته شده است؛ مسجد محمد پاشا؛ مسجد بهرام افندی؛ برج ساعت که با بدنۀ یکپارچه و چهارگوش ساخته شده، و برگرفته از معماری برج ناقوس کلیساهای ایتالیایی است که پنجره‌های بلند و سقفی مخروطی شکل دارد (همو، 89, 90, 192؛ «دائرةالمعارف دیانت»، همانجا؛ بوسنی، 83).

مآخذ

اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، 1370ش؛ اولیا چلبی، سیاحت نامه، به وشش احمدجودت، استانبول، 1315ق؛ باتاکویچ، دوسان ت.، «نسل کشی در کشور مستقل کروات»، مسألۀ صربستان و یوگسلاوی سابق، ترجمۀ عباس آگاهی، تهران، 1373ش؛ بوسنی و هرزگوین، انهدام، جنایت و نقض حقوق بشر، ترجمۀ واحد مطالعات و تحقیقات کاربردی، تهران، 1371ش؛ بوگارل، گزاویه، «بوسنی ـ هرزگوین: تشریح یک انبار باروت» (نک‍: هم‍ ، باتاکویچ)؛ رو، میشل، «درخصوص پاکسازی قومی در بوسنی ـ هرزگوین»، همان؛ شاو، ا. ج. وا. ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان زاده، مشهد، 1370ش؛ لاکست، ایو، «مسألۀ صرب و مسألۀ آلمان» (نک‍‍: هم ، باتاکویچ)؛ مکارثی، ج.، «بوسنی عثمانی»، مسلمانان بوسنی ـ هرزگوین، به کوشش مارک پنسون، ترجمۀ مهوش غلامی، تهران، 1374ش؛ نظرزاده، عبدالله، بوسنی و هرزگوین در بستر تاریخ، قم، 1372ش؛ هامرپورگشتال، یوزف، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمۀ زکی علی آبادی، تهران، 1368-1369ش؛ یوگسلاوی، مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران، 1367ش؛ نیز: 

Bosnia and Herzegovina, tr. P. Loney, Sarajevo, 1980; Britannica, 1978; Brockhaus, Entsiklopedicheskiĭ slovar, St. Petersburg, 1891; EI1 , S; EI2 ; Enciclopedia Italiana, Rome; Grand Larousse; GSE; IA; Malcolm, N., Bosnia, a Short History, London, 1994; Pasic, A., Islamic Architecture in Bosnia and Hercegovina, tr. M. Ridjanović, Istanbul, 1994; Pounds, N. J. G., Europe, London, 1969; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1967; Türkiye diyanet vak fi Islam ansiklopedisi, Istanbul, 1992; WNGD.
غلامرضا استیفاء