بالیکسیر

بالیکَسیر، استانی در شمال غربی ترکیه، حوضۀ مرمره و شهر مرکزی آن.

نام‌گذاری

نام بالیکسیر در منابع مختلف به صورت بلی‌کسری، بالیسری، بالیکیسیر و بالیغسری آمده است. قدیم‌ترین نام این محل «آکیرئوس» بوده که بعدها به نام امپراتور هادریانوس، «هادریانوترا» خوانده شده است. او در اینجا قصری ساخت که «پالئوکاسترو» ــ حصار قدیم ــ نام گرفت (YA, II/ 1119).. برخی برآنند که کلمۀ بالیکسر صورت تغییر شکل یافتۀ این نام است (همانجا؛ IA,II/ 276؛ «دائرةالمعارف دیانت»، V/ 13). مردم محلی عقیده دارند که بالیکسیر همان «بالی‌کثیر» و به معنی «دارای عسل بسیار» است (YA، همانجا).

پیشینۀ تاریخی

این منطقه از سدۀ 6ق‌م محل اسکان اقوام مختلف بوده است. در طول تاریخ شاهان لیدی، ایران (پارس)، مقدونیه و همچنین امپراتوران روم و بیزانس بر این منطقه حکومت کرده‌اند (همان، 1233، II/ 1119ff). پس از فتح ملازگرد سپاهیان سلجوقی تا سواحل آناتولی پیش رفتند و ناحیۀ بالیکسیر را نیز تصرف کردند (شاو، 1/ 36؛ «دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). با وقوع جنگهای صلیبی این مناطق از جمله بالیکسیر از سوی امپراتوری روم بازپس گرفته شد (رانسمیان، 3/ 21؛ YA, II/ 120). 200سال بعد در نیمۀ اول سدۀ 7ق/ 13م زمانی که دولت سلجوقیانِ آناتولی رو به انقراض نهاد، دو نفر از فرماندهان نظامی آن قلم‌بیک و قره‌سی‌بیک (قره‌عیسى) از سلسلۀ دانشمندیان آناتولی غربی را فتح کردند و در این منطقه امیرنشین قره‌سی اوغللری را بنا نهاده، بالیکسیر را مقرّ حکومت خود قرار دادند (اوزتونا، II/ 25-26؛ اوزون‌چارشیلی، 96؛ سومر، 162؛ شاو، همانجا؛ سویم، 262). امیرنشین قره‌سی بیش از 42سال دوام نیاورد و نخستین امیرنشین ترکمن آناتولی بود که بدون جنگ و خونریزی به تصرف اورخان غازی، سلطان عثمانی درآمد (اوزتونا، II/ 25-26, 268). در توابع عثمانی روایات متفاوتی در این باره وجود دارد (اوزون چارشیلی،96-103؛ نیز ﻧﻜ : کمال پاشازاده، 2/ 78، 88؛ عاشق پاشازاده، 43-45؛ لطفی پاشا، 27-28؛ سعدالدین، 1/ 47-51). امیرنشین قره‌سی پس از الحاق به حکومت عثمانی، بجز منطقۀ چناق قلعه، 5 قرن به عنوان یک سنجاق (ﻧﻜ : اولیا چلبی، 1/ 196؛ ییلدیز، XII/ 314) تابع ایالت آناتولی شد و در این مدت مرکز آن بالیکسیر، و نامش همچنان قره‌سی بود. سنجاق قره‌سی در 1342ق/ 1923م به ولایت (استان) قره‌سی تبدیل شد و چندی بعد نامش به استان بالیکسیر تغییر یافت (اوزون چارشیلی، 102؛ سویم، 265-266).

استان بالیکسیر

این استان در°39 و ´4 تا °40 و ´40 عرض جغرافیایی و °26 و´ 2 تا °23 و ´2 طول جغرافیایی در آناتولی غربی، بخش جنوبی حوضۀ مرمره واقع شده، و از شمال به دریای مرمره، از غرب به دریای اژه و چنان قلعه، از جنوب به استان ازمیر و مانیسا، از جنوب شرقی به استان کوتاهیه، و از شرق به استان بورصه (بورسا) محدود است. جزایر مرمره، تورک اِلی و پاشالیمانی در دریای مرمره و جزیرۀ علی بِی در دریای اژه داخل محدودۀ آن قرار دارند. مساحت استان 456‘14 کمـ 2 (قس: «دائرةالمعارف دیانت»، V/ 14) است که 2٪ کل مساحت ترکیه را در برمی‌گیرد (YA, II/ 1103).
استان بالیکسیر غیر از شهرستان مرکزی به 18 شهرستان به نامهای آیوالیک، بالیا، یا ندیرما، بی‌قادیچ، برهانیه، دورسون‌بِی، اِدرِمیت، اِردِک، گونِن، هاوران، ایوریندی، کِسپوت، مانیاس، گومِچ، مرمره، ساواش‌تپه، سیندیرقی و سوسورلوک، و 47 بخش تقسیم شده است و 933 روستا نیز در داخل محدودۀ آن واقع است («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا؛ قس: YA, II/ 1102). طبق سرشماری عمومی سال 1990م/ 1369ش جمعیت استان بالیکسیر 314‘973 نفر بود که 758‘468 نفر در شهرستانها و 556‘504 نفر در قصبات و روستاها زندگی می‌کردند («آمار...»، 25).

چهرۀ طبیعی

سطح استان بالیکسیر از کوههای کم‌ارتفاع و اراضی جلگه‌ای تشکیل گردیده است. از میان کوههای آن می‌توان به کوه قازداغی که در درون باستان آیدا نامیده می‌شد، کوه قاپی‌داغی و رشته کوههای مادرا اشاره کرد (YA, II/ 1103-1104). مهم‌ترین منبع آبی استان، رود سوسورلوک است که بخش اعظم استان نیز در حوضۀ این رود قرار دارد (IA, II/ 277). سایر رودها عبارتند از هاوران، گونن و قوجاچای، بزرگ‌ترین دریاچۀ این استان، مانیاس نام دارد. مساحت آن 166 کمـ 2 و به پارک‌ملی پرندگان معروف است («دائرةالمعارف جدید...»، YA, II/ 1103, 1105, 1108; I/ 304).
استان بالیکسیر دارای معادن غنی آهن، سرب، منگنز، جیوه، لینییت، مرمر و همچنین آبهای معدنی و طبی است (همانجاها). آب و هوای مناطق ساحلی آن مدیترانه‌ای، و مناطق مرکزی برّی است (YA, II/ 1112). با توجه به تنوع شرایط اقلیمی، این استان دارای پوشش گیاهی متفاوت است. 30٪ از سطح آن را جنگلها پوشاند‌ه‌اند (همان، II/ 1113؛ «دائرةالمعارف جدید»، I/ 305). منبع اصلی درآمد مردم کشاورزی است. محصولات کشاورزی آن گندم، جو، حبوبات، چغندرقند، توتون و زیتون است. باغداری و دامداری هم در این استان رواج دارد (میدان‌لاروس، II/ 108؛ «دائرةالمعارف جدید»، همانجا). 

شهر بالیکسیر

این شهر مرکز اداری استان بالیکسیر و یکی از شهرهای مهم آناتولی غربی و منطقۀ مرمرۀ جنوبی به شمار می‌رود («دائرةالمعارف دیانت»، V/ 12؛ میدان لاروس، II/ 106). شهر بر دامنۀ مشرف به جلگۀ بالیکسیردر ساحل شرقی رود سوسورلوک واقع شده، و ارتفاع آن از سطح دریا 130متر است (سامی، 1/ 1219؛ «دائرةالمعارف دیانت» همانجا). منطقه‌ای که شهر در آن بنا شده است، در درون باستان میسیا نامیده می‌شد (I/ 993، EI2؛ لین‌پول، 2/ 332). ابن بطوطه که در 733ق/ 1333م از بالیکسیر دیدن کرده، آن را شهری آباد وصف کرده است (ص 321).
بالیکسیر بعد از جنگهای جهانی اول در 1919م از طرف قوای یونان اشغال شد. کنگره‌هایی که در این شهر در دوران اشغال تشکیل شد، کمک زیادی به پیروزی ترکها در جنگ استقلال و رهایی از اشغال کرد. این شهر در 1922م/ 1301ش آزاد شد («دائرةالمعارف ترک»، YA, II/ 1120; V/ 137؛ «دائرةالمعارف جدید»، I/ 306). طبق سرشماری عمومی 1990م، جمعیت این شهر 589‘170 نفر بوده است («آمار»، 25).
در بالیکسیر مدرسه‌ها و مساجد بسیاری از دوران عثمانی باقی مانده است. معروف‌ترین مدرسه‌ها، مدرسۀ علی شعوری و مدرسۀ مولاناست. قدیم‌ترین مسجد این شهر جامع ییلدیریم است که به اسکی جامع شهرت دارد و مسجد جامع زغنوس پاشا هم بزرگ‌ترین مسجد تاریخی این شهر است («دائرةالمعارف دیانت»، V/ 14؛ عاشق پاشازاده، 191).

مآخذ

ابن بطوطه، رحلة، به کوشش طلا حرب، بیروت، 1407ق؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1314ق؛ رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، 1358ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس‌الاعلام، استانبول، 1306ق؛ سعدالدین، محمد، تاج‌التواریخ، استانبول، 1279ق؛ شاو.ا. ج. و ا. ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛ عاشق‌پاشازاده، درویش احمد، استانبول، 1332ق؛ کمال پاشازاده، احمد، تواریخ آل‌عثمان، به کوشش شرف‌الدین توران، آنکارا، 1983م؛ لطفی‌پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، 1341ق؛ لین پول، استنلی و دیگران، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر، ترجمۀ صادق سجادی، تهران، 1370ش، نیز:

Census of Poblation 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; EI2; IA; Meydan- larousse, Istanbul, 1987; Öztuna, Y., Büyük Türkiye Tarihi, Istanbul, 1983; Sevim, A., And Y. Yücel. Türkiye tarihi, Ankara, 1989; Sumer, F., Oğuzlar, Ankara, 1956; Türk Ansiklopedisi, Istanbul, 1967; Türkiye diyanet vakf ı İslam anisklopedisi, Istanbul, 1992; Uzunçarṣili, İ. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1984; YA; Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985; Yildiz. H. D., Büyük İslâm tarihi, Istanbul, 1993.
جلال خسروشاهی