باقیات صالحات

باقیاتِ صالِحات، تعبیری قرآنی که در فرهنگ اسلامی جایگاهی ویژه یافته، و با وجود تفاسیر گوناگونی که از آن ارائه شده، در مجموع به معنی هرامر صالحی است که ثواب آن تا ابد باقی باشد.
تعبیر باقیات صالحات در دو موضع از قرآن کریم آمده است (کهف/ 18/ 46؛ مریم/ 19/ 76) و مفسران از آن تفسیرهای گوناگونی کرده‌اند که همه را می‌توان به یک معنای جامع بازگرداند و آن «هر عمل صالحی از قول یا فعل است که برای آخرت بماند» (قرطبی، 10/ 414). به عقیدۀ برخی مراد باقیات صالحات آثار نیک است که در دنیا باقی است (مثلاً ﻧﮑ: طباطبایی، 14/ 109-110) و به نقص قرآن، تمام اعمال اعم از نیک و بد در جهان نزد خداوند محفوظند.
در سن از فروغ باقیات صالحات، نخست باید یادآور شد که بر اساس روایاتی از شیعه و اهل سنت، اذکاری همچون حمد و تکبیر و تسبیح از مصادیق شاخص آن دانسته شده، و بر تأثیر این اذکار در محو آثار گناهان تأکید شده است (ﻧﮑ: ابوالفتوح، 12/ 361-362؛ قرطبی، 10/ 415). مجلسی (83/ 30-33، 90/ 167-175) و غزالی (1/ 357-360) نیز در علت سفارش به این اذکار و شناختن آنها به عنوان باقیات صالحات، باتوجه به محتوای عمیق معرفتی وآثار روحی آنها نکاتی بیان کرده‌اند (نیز ﻧﮑ: احمد بن حنبل، 3/ 75؛ کلینی، 2/ 506؛ ابن بابویه، 8؛ حاکم، 1/ 512).
همچنین بنابر روایتی از امام صادق(ع) مودت اهل بیت(ع) و بزرگ شمردن آنان به عنوان نخستین نعمت الٰهی از باقیات صالحات به شمار آمده است (ﻧﮑ: استرابادی، 290). برخی باقیات صالحات را دختران شایسته دانسته‌اند. زیرا آنها برای پدرانشان (در دنیا) نزد خداوند موجب بهترین ثواب خواهند بود و در اخرت نیز مایۀ امیدواری آنان هستند (قرطبی، 10/ 415-416).
در مجموع از بیان مفسران به دست می‌آید که همۀ باورها، سخنان و اعمال نیک را می‌توان از باقیات صالحات دانست و موارد خاصی که در روایات بر آن تأکید شده، در واقه مصداقهایی از این تعبیر خاصی که در روایات بر آن تأکید شده، در واقع مصداقهایی از این تعبیر کلی است (مثلاً ﻧﮑ: شیخ طوسی، 7/ 52، 146؛ زمخشری، 2/ 725؛ مبیدی، 5/ 688، 695، ﺟﻤ ؛ سیوطی، 5/ 396؛ فیض، 2(1)/ 15).
گفتنی است که برداشتهای گوناگون از باقیات صالحات موجب شده است تا در طی سده‌های پیاپی، شماری از آثار در زمینه‌های گوناگون اذکار و ادعیه، اصول عقاید یا فضایل اهل بیت(ع) با عنوان الباقیات الصالحات نوشته شود. شهید اول رساله‌ای کوتاه به نام الباقیات الصالحات در تفسیر این اذکار نوشته، و آنها را بیانگر 5 اصل (توحید، نبوت، معاد، عدل و امات) دانسته، و بیاضی شرحی بر آن با عنوان الکلمات النافعات نوشته است (ﻧﮑ: آقابزرگ، 3/ 12، 18/ 120). افزون بر آن، می‌توان به این آثار اشاره کرد: نوشتۀ سید حسن بن دلدار لکهنوی در باب اصول عقاید به اردو (چ لکهنو، 1295ق)؛ نوشتۀ شیخ عباس قمی در باب ادعیه و اذکار که در 1346ق، و پس از آن در حاشیۀ مفاتیح الجنان بارها به چاپ رسیده است؛ دیوانی از عبدالباقی فاروقی (نظم 1270ق) در فضایل اهل بیت(ع) که مکرر از جمله در 1276ق به چاپ رسیده است (نیز ﻧﮑ: حاجی خلیفه،1/ 218؛ آقابزرگ، 3/ 11-12).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، ابن بابویه، محمد، ثواب الاعمال، به کوشش محمدمهدی حسن خراسان، قم، 1364ق؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1365ش؛ احمدبن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛ استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظارهرة، قم، 1409ق؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حاکم نیشابوری، محمد المستدوک، حیدرآباد دکن، 1334ق؛ زمخشری، محمودد، الکشاف، قاهره، 1373ق؛ سیوطی، المنثور، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ شیخ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش حمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دارالحیاء التراث العربی؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، تهران، 1383ق؛ غزالی، محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، 1406ق؛ فیض کاشانی، محسن، الصاقی، تهران، 1387ق؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، 1965م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1388ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ مبیدی، احمد، کشف‌الاسرار، تهران، 1361ش.

احمد زرنگار