باقر گنج

باقِرْگَنْج، ناحیه‌ای در کنارۀ خلیج بنگال در کشور بنگلادش، باقرگنج به معنای محل دادوستد (بازار) باقر است و باقر نام حکمرانی بوده که در سدۀ 18م در این ناحیه حکومت می‌کرده است («فرهنگ...»، VI/ 167).
ناحیۀ باقرگنج بین °21 و ´49 تا °23 و ´5 عرض شمالی و °89 و ´52 تا °91 و ´2 طول شرقی در جنوب داکل قرار گرفته است و 757‘6 کـﻤ 2 وسعت دارد. 3 رودخانه این ناحیه را آبیاری می‌کند. باقرگنج منطقه‌ای کشاورزی است که تولیداتی متنوع ازجمله برنج و نیشکر دارد و باغهای میوۀ آن مشهور است. طبق آمار 1951م/ 1330ش جمعیت آن 185‘642‘3 نفر بود که 769‘867‘2 نفر آن مسلمان بودند. براساس سرشماری 1981م/ 1360ش جمعیت این ناحیه به 673‘667‘4 نفر افزایش یافت. مرکز ناحیۀ باقرگنج شهر بارسال است که شهر باقرگنج نیز نامیده می‌شود. باقرگنج درگذشته از طوفانهای دریایی و سیلهای رودخانه‌ای دچار آسیبهای فراوان گشته که درمنابع تاریخی نیز به برخی از آنها اشاره شده است. زبان مردم باقرگنج یکی از گویشهای زبان بنگالی است که مسلمانی نامیده می‌شود و واژه‌های فراوان فارسی و عربی در آن وجود دارد (همان، 168، VI/ 165-166؛ بریتانیکا، EI2; I/ 814).
باقرگنج دارای پیشینه‌ای کهن است. این سرزمین زمانی زیر فرمان پادشاهان بنگه قرار داشت و ساکنانش در قایق زندگی می‌کردند. ظرفی مسی با واژه‌های سنسکریت در این ناحیه یافت شده است که تاریخ آن را مربوط به سدۀ 6ق/ 12م دانسته‌اند. دقیقاً مشخص نیست که چگونه مسلمانان در این ناحیه سکنێ گزیدند، ولی آثاری که احتمالاً به نخستین دورۀ مسکن‌گزینی مسلمانان مربوط می‌شود، در این ناحیه باقی است و آن خرابه‌های مسجد بی‌بی و کَسبا ست («فرهنگ»، VI/ 167؛ آسیاتیکا). قدیم‌ترین مأخذ اسلامی که از این ناحیه نام برده، کتاب آیین اکبری است که آن را بگلا نامیده است. در آن زمان این ناحیه دارای بتخانه‌های زیاد بوده، و احتمالاً حکمرانان آن هندو مذهب بوده‌اند (ابوالفضل، 1/ 390). نویسندگان پس از آن، مطالب خویش را از آیین اکبری گرفته‌اند (ﻧﮑ: سلیم، 46؛ رای، 124).
در سدۀ 10ق/ 16م سیاحی انگلیسی به این ناحیه سفر کرد و آن را مکانی حاصل‌خیز یافت که دارای باغهای فراوان میوه بود (فیچ، 28). در سدۀ 12ق/ 18م آغاز باقر یکی از دولتمردان مرشدآباد پس از دهم کوبیدن شورش حکمرانان هندو مذهب، این ناحیه را تصرف کرد و مرکز خود را در محلی بنا نهاد که جایگاه دادوستد ناحیه بود و پس از آن باقرگنج نامیده شد؛ سپس پیشوایان هندو مذهب بر ناحیه حکومت کردند. در اواخر سدۀ 
18م این ناحیه مورد هجوم مراتهه‌ها قرار گرفت و حکمرانان محلی با یاری پرتقالیها، آنان را از باقر گنج بیرون راندند. در 1179ق/ 1765م انگلیسیها نیز در این ناحیه ساکن شدند («فرهنگ»، همانجا؛ EI2).

مآخذ

ابوالفضل علامی، آیین اکبری، به کوشش بلوخمان، کلکته، 1872م؛ رای، سبحان، «خلاصة التواریخ» (ﻧﮑ: ما، «تصویر کلی...»)؛ سلیم، غلامحسین، ریاض السلاطین، به کوشش عبدالحق، کلکته، 1890م؛ نیز :

Asiatica; Britaninnica, 1988; EI2; Fitch, R., «1583-1591», Early Travels in india, 1538-1619, ed. W. Foster, Lahore, 1978; Goegraphical Gilmpses of medival india, Delhi, 1989; vil. III; the Imperia; Gazetteer of india, New Delhi, 1972.
مجید سمیعی