باقولی اصفهانی

باقولیِ اِصْفَهانی، ابوالحسن علی بن حسین بن علی (د پس از 535ق/ 1141م)، مفسر و نحوی قرن 6ق/ 12م که آثار متنوعی در تفسیر، علوم قرآنی و نحو بر جای گذاشته است. وی به سبب جامعیتش در دانش، در عصر خود به جامع و جامعالعلوم شهرت یافته بود. باقولی نابینا بود و از همین روی، ضریر خوانده می‌شد (ﻧﮑ: یاقوت، 13/ 164؛ قفطی، 2/ 247).
علی بن زبید در وشاح الدمیۀ خود وصف بسزایی از او کرده، وهمین اثر، مستند اصلی بقیۀ کسانی است که به شرح حال باقوالی پرداخته‌اند (ﻧﮑ: یاقوت، 13/ 165؛ صفدی، الوافی...، 21/ 12، نکت...، 211؛ سیوطی، 335). بیهقی او را در نحو همچون کعبه دانسته است که فضلای عصرش پرده‌داران آن بوده‌اند (ﻧﮑ: یاقوت، همانجا). کتاب مشهور وی کشف المشکلات، نیز شاهدی روشن بر تبحر او در کاربرد دانش نحو برای تحلیل نحوی قرائات است.
از زندگی او آگاهی چندانی به‌دست نرسیده است و از تاریخ وفاتش نیز گزارشی در دست نیست، اما می‌دانیم که در 535ق زنده بوده، و در نامه‌ای که به فضلای خراسان نوشته، شرح بیتی از فرزدق را خواستار شده است؛ باید توجه به جایگاه ممتاز او، شماری از چهره‌های علمی آن زمان در خراسان در جواب نامۀ وی شروح متنوعی بر این بیت و معضلات نحوی آن نگاشته‌اند (همو، 13/ 165-166؛ قفطی، 2/ 248-249). او خود شعر نیز می‌سروده، و قطعه‌ای از او در وصف علاقه‌اش به علم تحو به یادگار مانده است (همانجاها). در برخی آثار متأخر امامیه، از باقولی به عنوان رجلی از شیعه نام آمده است (مثلاً ﻧﮑ: آقابزرگ، طبقات...، 185-186؛ نیز خوانساری، 15/ 251).
آثار متنوعی از او گزارش شده است: الاستدراک علێ کتاب ابی علی الفارسی، شرح اللمع ابن جنی، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات فی علل القراءات، الجواهر فی شرح جمل عبدالقاهر، البیان فی شواهد القرآن، تفسیر القرآن و المجمل (نک‍: یاقوت، 13/ 166-167؛ قفطی، 2/ 247؛ نیز صفدی، الوافی، 21/ 13). از اشارات قفطی برمی‌آید که وی در شرح اللمع، طرحی ابتکاری از اصول نحو و فروع مبتنی بر آنها ارائه کرده بوده است (2/ 248-249؛ نیز ﻧﮑ: یمانی، 216). تفسیر او نیز در اشاره به لقب مؤلف، گاه تفسیر جامع‌العلوم خوانده شده است (ﻧﮑ: آقابزرگ، الذریعة، 4/ 268). از آثار وی، نسخۀ خطی کشف المشکلات در کتابخانۀ سریزدیِ یزد، و نسخۀ عکسی آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است و نسخۀ خطی شرح اللمع در کتابخانۀ ملی صوفیه یافت می‌شود (دانش‌پژوه، 444؛ درویش، 2/ 130).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة (قرن 6)، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، 1392ق/ 1972م؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، 1392ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، «فهرست کتابخانه‌های شهرستانها»، نسخه‌های خطی، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران، 1344ش، دفتر 4؛ درویش، عدنان، فهرس المخطوطات العربیة (صوفیه)، دمشق، 1974م؛ سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمدامین خانجی، قاهره، 1326ق؛ صفدی، خلیل، نکت الهمیان، قاهره، 1329ق/ 1911م؛ همو، الواقی بالوفیات، به کوشش محمدحجیری، 1408ق/ 1988م؛ قفطی، علی، انباء الرواة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371ق/ 1952م؛ یاقوت، ادبا؛ یمانی؛ عبدالباقی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، به کوشش عبدالمجید دیاب، ریاض، 1406ق/ 1986م.

محمد مطیع