باغندی

باغَنْدی، ابوبکر محمد بن محمد بن سلیمان ازدی (ح 210ـ ذیحجۀ 312ق/ 825 ـ مارس 925م)، محدث نامی عراق. وی به باغند ــ ظاهراً یکی از قرای واسط ــ منسوب است (سمعانی، 2/ 45؛ یاقوت، ذیل باغند). در برخی از منابع نام اشهر او به صورت ابن باغندی نیز آمده است (سمعانی، همانجا؛ خطیب، 3/ 209).
نخستین سماع باغندی در 17 سالگی در واسط بوده (ذهبی، سیر...، 14/ 383) که با سفر به سرزمینهای بسیار برای کسب حدیث و دیگر علوم ادامه یافته است (سهمی، 189؛ سمعانی، خطیب، همانجاها). از مشایخ او می‌توان به محمدبن عبدالله بن نُمیر، ابوبکرو عثمان پسران ابوشیبه، شیبان بن فروخ اَیلی، علی بن مَدینی، محمدبن عبدالملک ابن ابی الشوراب، سُوَید بن سعید حَدَثانی، دُحَیم دمشقی، هشام بن عمَار، مصری و حارث بن مسکین اشاره کرد (سمعانی، خطیب، ذهبی، همانجاها). او شاگردان و راویان نامدار بسیاری داشت که از آن میان می‌توان سلیمان بن احمد طبرانی، ابوجعفر طَحاوی، ابو حفص ابن شاهین، ابوبکر اسماعیلی، قاضی حسین مهاملی، ابن مَخْلَد دوری، ابواحمد حاکم، ابدوبکر ابن مُقْری، ابوعمر ابن حَیّویه، ابوبکر شافه‌ای، ابوالعباس ابن عُقْده و دِعِلج بن احمد سجزی را نام برد (طحاوی، 1/ 177، 280، ﺟﻤ؛ اسماعیلی، 01/ 439؛ سهمی، 254؛ خطیب، 3/ 209-210؛ ذهبی، همان، 14/ 384). عمر دراز باغندی موجب گشته است تا در میان وفیات شاگردان او تا حدود نیم قرن تفاوت باشد.
به‌رغم دارا بودن اساتید عالی، و وجود نام مشایخی مشهور در میان استادان و شاگردان وی، در باب جایگاه رجالی باغندی بسیار اختلاف است و رجالیان به جرح و تعدیل و بیان ایراداتی بر او پرداخته‌اند. شماری از ایشان وی را ضعیف و کثیرالخطا، مدّلس و حتى گاه کذاب دانسته، و غالباً تکیه بر حفظ را بر وی خرده گرفته‌اند (مثلاً ﻧﮑ: ابن عدی، 6/ 2302؛ ابن جوزی، کتاب الضعفاء...، 3/ 97؛ برای‌ نظر دارالقنی و برقانی، ﻧﮑ : سبط ابن عجمی، 53-54؛ ذهبی، میزان...، 4/ 26-27، سیر، 14/ 386)، اما عده‌ای نیز او را حافظ، و از بحور حدیث دانسته، و وثاقت و صدق او را تأیید کرده‌اند (مثلاً ﻧﮑ: همو، میزان، 4/ 27؛ ابن حجر، لسان...، 5/ 360). گفتنی است که در شمار صحیح‌نویسان متأخر، کسانی چون ابونعیم اصفهانی در مستخرج خود بر صحیح مسلم، و ضیاء مقدسی در الاحادیث المختارة احادیث او را به ثبت آورده‌اند (ﻧﮑ: ابونعیم، 1/ 50، 276، ﺟﻤ؛ ضیاء مقدسی، 1/ 400؛ نیزﻧﮑ: خطیب، 3/ 213).
دربارۀ وسعت دانش او در حدیث، برخی از منابع از توانایی او در پاسخ‌گویی به 300 هزار مسأله حدیثی، و نیز احتجاج غالب مشایخ علم حدیث به روایات و احادیث او سخن به میان آورده‌اند (ﻧﮑ: همو، 3/ 210، 213؛ ابن جوزی، المنتظم، 6/ 193؛ ذهبی، سیر، 14/ 384). باغندیی افزون بر حدیث در علم قرائت نیز توانا بود. وی قرائت را نزد هشام بن عمار آموخت و کسانی چون ابو طیب احمد بن سلیمان و محمدبن ابراهیم زادان این دانش را نزد او فراگرفتند (ﻧﮑ: ابن جزری، 2/ 240).
باغندی آثاری از خود بر جای نهاد که مشهورترین انها مسند عمربن عبدالعزیز است که به کوشش محمد عوامه در دمشق (1404ق) به چاپ رسیده است. الامالی (یا المجالس) اثر دیگر اوست که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ تیموریۀ مصر نگهداری می‌شود (تیموریه، 2/ 259؛ برای تداول آن، مثلاً ﻧﮑ : ابن حجر، فتح...، 4/ 246). تألیف دیگر او الفرائض و النواریث است که بر پایۀ آراء و آثار سفیان‌ثوری و به قلم باغندی گرد آمده بوده است(فاسی، 1/ 320؛ رودانی، 324-325). سرانجام گفتنی است که کحاله به اثری از او با عنوان مما رواه الاکابر عن الاصاغر من الافراد در حدیث اشاره کرده است (11/ 221؛ قس : کتانی، 163).

مآخذ

ابنجزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1352ق/ 1933م؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، کتاب الضعفاء و المتروکین، به کوشش ابوالفدا عبدالله قاضی، بیروت، 1406ق/ 1986ق؛ همو، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1357ق؛ ابن حجر، احمد، فتح‌الباری، بیروت، 1379ق؛ همو، لسان المیزان، قاهره، 1406ق/ 1986م؛ ابن عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، 1985م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، المسند المستخرج، به کوشش محمدحسن شافعی، بیروت، 1996م؛ اسماعیلی، احمد، المسندالشیوخ، به کوشش زیاد محمد منصور، مدینه، 1410ق؛ تیموریه، فهرست؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب آرنؤوط و دیگران، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق/ 1963م؛ رودانی، محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ سبط ابن عجمی، ابراهیم، التبیین لاسماء المدلسین، به کوشش یحیێ شفیق، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدآباد دکن، 1383ق/ 1963م؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ ضیاء مقدسی، محمد، الاحادیث المختارة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، 1410ق؛ طحاوی، احمد، شرح معانی الآثار، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، 1399ق؛ فاسی، محمد، ذیل التقیید، به کوشش یوسف حوت، بیروت، 1410ق؛ کتانی، محمد، الرسالة المستطرفة، استانبول، 1986م؛ کحاله، عمرزضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، دارالحیاء التراث العربی؛ یاقوت، بلدان.

فرامرز حاج‌منوچهری