باغستانی

باغِسْتانی، عمر، از مشایخ صوفیۀ قرن 7ق/ 13م آسیای مرکزی (ازبکستان کنونی). از شرح احوال و اطلاعات چندانی برجای نمانده است. به گفتۀ کاشفی، وی در روستای باغستان که در یکی از کوهپایه‌های شهر تاشکند قرار داشته، به دنیا آمده است و نسب او با 16 واسطه به عبدالله‌بن عمر خطاب می‌رسد (2/ 368).
باغستانی را از کبار اصحاب شیخ حسن بلغاری (د 698ق/ 1299م) شمرده‌اند (همانجا). گویا او مدت 3 سالی که شیخ حسن در بخارا مستقر بوده، از محضر وی «کسب کمالات» کرده است (همو، 2/ 369). از این نظر، سلسلۀ شیوخ باغستانی از طریق وی به ابوالقاسم کُرّگانی (ﻫ م) منتهی می‌شود (ﻧﮑ: همو، 1/ 11-13).
شیخ حسن بلغاری از بخارا، رو به کرمان نهاد و 27 سال در آن سامان اقامت گزید (همو، 2/ 368؛ ﻧﮑ: اقبال، 123). از آنجا که تاریخ ورود او به کرمان 672ق/ 1273م ثبت شده است (همانجا؛ نفیسی، 2/ 744؛ نیز ﻧﮑ: ناصرالدین، 44)، می‌توان اقامت او در بخارا را در فاصلۀ سالهای 699 تا 672ق تخمین زد.حال اگر سن باغستانی را در دورانی که به حلقۀ درس استاد راه یافت، در حدود 25 سال فرض کنیم، تولد او را می‌توان حدود سال 645ق/ 1247م قرار داد.
به نظر می‌رسد که باغستانی در عصر خود، شیخی احترام و دستگیر مریدان بوده است. طریقۀ وی را خواجه بهاءالدین نقشبند (د 791ق/ 1389م) بسیار پسندیده، و از آن به جمع بین جذبه و استقامت تعبیر کرده است، تعبیری که به گزارش یعقوب چرخی، یکی از شاگردان خواجه بهاءالدین، دلالت بر کمال قوت باغستانی در سلوک طریقت و استقامت وی در شریعت دارد (کاشفی، 2/ 369؛ نیز ﻧﮑ: میر عبدالاول، 95، 253). در این‌باره، برخی گزارشها از اقوال و احوالِ باغستانی نقل شده که قابل توجه است (ﻧﮑ: همو، 35-36-، 132؛ کاشفی، 2/ 369-370).
باغستانی جد اعلای مادریِ خواجه عبیدالله احرار (806-895ق/ 1403-1490) بوده، و عبیدالله برای رعایت ادبِ شاگردی از اظهار این نسبت در خدمت یعقوب چرخی خودداری می‌کرده، و پدران خود را در شمار مریدان باغستانی قرار می‌داده است. از این گزارشها چنین برمی‌آید که باغستانی نسبت به چند نسل سمت استادی داشته، و در منطقۀ ماوراءالنهر دارای حسن شهرت تمام بوده است (ﻧﮑ: میرعبدالاول، 95؛ کاشفی، 2/ 369).
خاندان باغستانی، پس از وی از بزرگان مشایخ صوفیه و دستگیر سالکان بوده‌اند؛ دو تن از این میان نامبردارترند :
1. خاوند طهور فرزند باغستانی (همو، 2/ 370-372؛ صدیقی، 341)، که طریقه‌ای پسندیده و تألیفات و اقوال و کرامات داشته است (ﻧﮑ: میرعبدالاول، 46، 65، 128-129، 242؛ کاشفی، 2/ 372-375). از او، ابیات اندکی هم در لابه‌لای آثار برجای مانده است (ﻧﮑ: میر عبدالاول، 188، 242؛ کاشفی، 2/ 373).
بنابر گزارشی که میرعبدالاول از قول خواجه عبیدالله احرار نقل می‌کند (ص 223؛ نیز ﻧﮑ: کاشفی، 2/ 374-375) تاریخ وفات خاوند طهور بایستی 755ق/ 1354م بوده باشد.
2. داوود فرزند خاوند طهور، که وی را «صاحب آیات و کرامات و خوارق عادات» دانسته‌اند. دختر وی، مادر خواجه عبیدالله احرار بوده است (کاشفی، 2/ 373-374). خواجه داوود معاصر خواجه محمد پارسا بوده، و در کتاب رشحات، حکایتی آورده شده که گویای ارادت خواجه محمدپارسا به اوست (کاشفی، 2/ 374).
به گفتۀ میرعبدالاول، خواجه داوود در 823ق/ 1420م، در سن 75 سالگی درگذشته است (همانجا).
آرامگاه خاندان باغستانی، به ویژه مقبرۀ شیخ عمر و شیخ خاوند طهور، از مزارات معروف تاشکند و محل زیارت و تبرک‌جویی بسیاری از مردمان بوده است (صدیقی، 341-342؛ نیز ﻧﮑ: میرعبدالاول، 161، 253، 325-326؛ کاشفی، 1/ 200-202، 2/ 370؛ برای اطلاع از احوال برخی از شاگردان و منسوبان باغستانی، ﻧﮑ: همو، 2/ 375، 379).

مآخذ

اقبال آشتیانی، عباس، حواشی برسمط العلی (نک‍: ﻫﻤ ،ناصرالدین منشی کرمانی)؛ صدیقی علوی، محمد عالم، لمحات من نفحات القدس، به کوشش محمد نظیررانجها، لاهور، 1365ش؛ کاشفی، علی، رشحات عین الحیات ، به کوشش علی اصغر معینیان، تهران1356ش؛ میر عبد الاول نیشابوری، ملفوظات خواجه عبید الله احرار، به کوشش عارف نوشاهی، نسخۀ دست نویس موجود در کتابخانۀ بنیاد دائرةالمعارف اسلامی؛ ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضرة العلیا، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1362ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش. 

عبدالامیر جابری‌زاده