باطرقانی

باطِرْقانی، ابوبکر احمد بن فضل بن ‌‌‌محمد (372-460ق/ 982-1068م)، مقری و محدث اهل اصفهان. وی منسوب به باطرقان، محله‌‌‌ای کهن در کنارۀ دروازۀ حسن‌‌‌آباد اصفهان است که اکنون در محدودۀ شهر قرار دارد. نخستین گزارش روشن دربارۀ تحصیل او، مربوط به سال 387ق/ 997م، و 15 سالگی اوست که در اصفهان از محضر محمد بن عبدالعزیز کسایی، مقری برجسته دانش قرائت آموخته است (‌‌‌ﻧﻜ : ذهبی، معرفة...، 1/ 342؛ ابن‌جزری، 1/ 96، قس: 2/ 173). وی همچنین در محفل ابوالفضل محمد بن جعفر خزاعی (د 408ق/ 1017م) مقری نامدار که ظاهراً چندی در اصفهان گذرانده بود، به تکمیل آموخته‌‌‌های خود در قرائت پرداخت (ﻧﻜ : ذهبی، همانجا؛ ابن جزری، 1/ 96؛ برای شیوخ‌‌‌وی در حروف قرائت، ‌‌‌ﻧﻜ : همانجا).
وی اندکی بعد به محافل محدثان اصفهان راه یافت و به فراگیری حدیث پرداخت که همواره مهم‌‌‌ترین اشتغال او پس از قرائت بود. پرجاذبه‌‌‌ترین حلقۀ حدیث برای او، حلقۀ ابوعبدالله محمدبن اسحاق ابن‌منده (د 395ق/ 1005م) محدث مشهور اصفهان بود که سالیانی متمادی ملازمت آن را اختیار کرد و از خواص اصحاب ابن‌منده به‌شمار آمد (ﻧﻜ : ابن نقطه، 1/ 157)؛ اما وی از دیگر شیوخ متقدم و متأخر اصفهان، چون ابواسحاق ابراهیم ابن خورشید، ابومسلم ابن شهدل، ابوالعباس احمد بن محمد ابن مِرده و ابوبکر ابن مردویه و مشایخی از دیگر بلاد که درنگی در اصفهان داشته‌‌‌اند، چون ابوعبدالله محمد بن ابراهیم یزدی و ابدالحسن علی بن محمد اردستانی حدیث شنیده است (‌‌‌ﻧﻜ : سمعانی، الانساب، 1/ 259، ادب...، 82؛ ابن‌عساکر، 1/ 158، 5/ 474-475، 47/ 176، ﺟﻤ ؛ ابن نقطه، همانجا؛ ابن‌عدیم، 3/ 1062؛ ذهبی، سیر...، 18/ 182).
دربارۀ سفرهای باطراقانی این اندازه می‌‌‌دانیم که دست‌‌‌کم سفری برای گزاردن مناسک حج داشته، و در مکه از احمد بم محمد نسوی استماع کرده است (ابن نجار، 3/ 66، 213)، اما در صورت تکیه بر صحت سندی ارائه سده در تاریخ ابن‌نجار باید پذیرفت که وی به ثغور شام نیز سفر کرده، و در انطاکیه از ابوالعباس احمد بن محمد طبری حدیث آموخته است (همو، 2/ 101).
باطرقانی در راستای پای‌‌‌بندی به سنت اسناد اصحاب حدیث، شاگرد خود ابدالفضل عبدالوهاب اصفهانی را که در سفرش به بغداد، در روایت المعجم الکبیر طبرانی تدلیس روا داشته بود، از خانۀ خود بیرون راند (همو، 1/ 239)، اما خود در سبک تدوین مستخرجش بر اثر بخاری با انتقادیاز سوی معاصران روبه‌‌‌رو بود (‌‌‌ﻧﻜ : سطوربعد).
کسانی چون یحیێ ابن‌‌‌منده و محمدبن عبدالله دقاق از هم‌‌‌روزگاران باطرقانی، او را به سبب کثرت احادیث و وسعت روایتش ستوده‌‌‌اند و برخی چون ابن‌‌‌نقطه بر ثقه بودن او در روایتش ـ چه در حدیث و چه در قرائت ـ تصریح کرده‌‌‌اند (سمعانی، الانساب، نیز ابن نقطه، ذهبی، معرفة، همانجاها). ذهبی او را در حدیث «متقن» ندانسته است (همانجا)، اما ضیاءالدین مقدسی حدیث او را صحیح شمرده، و احادیثی از وی را در الاحادیث المختارۀ خود نقل کرده است (مثلاً ‌‌‌ﻧﻜ : 5/ 154).
برپایۀ شواهد، باید گفت باطرقانی در عقیده نیز بر سیاق اصحاب حدیث، و از مروجان کتاب الایمان استادش ابن‌‌‌منده بود (‌‌‌ﻧﻜ : ابن‌منده، 1/ 283: سند تداول). برخی احادیث وی در همین مبحث، مورد استفادۀ عبدالغنی مقدسی در کتاب التوحید قرار گرفت (‌‌‌ﻧﻜ : ص 75، 78). ذهبی از اشاره‌‌‌ای در کلام یحیِێ ابن‌‌‌منده چنین برداشت کرده است که باطرقانی افزون بر پرداختن به قرائت و حدیث، نگاهی نیز به موضوعاتی کلامی داشته، و همین نگاه او موجب پریشانی خاطر ناقدان اصحاب حدیث نسبت به او داده شده است، ولی در اظهارنظر او، و نیز در اصل روایت ابن‌‌‌منده توضیح بیشتری در این باره نیامده است (‌‌‌ﻧﻜ : یاقوت، ادبا، 3/ 102؛ ذهبی، همانجا).
در باب صحابه نیز باطرقانی راه تأیید عام صحابه را پیش گرفت و در منازعات آنان، به تصویب متنازعین گرایید که گرایشی آشکار از طیفی از اصحاب حدیث است؛ در این راستا، وی ناقل روایاتی هم در فضایل امام‌‌‌علی(ع) (‌‌‌ﻧﻜ : ابن‌اثیر، 2/ 233) و هم معاویه بوده است (‌‌‌ﻧﻜ : لؤلؤ، 30).
محفل تعلیم باطرقانی در اصفهان، بسیار پررونق بود؛ او در قرائت کسانی چون ابوالقاسم هذلی صاحب الکامل، ابوعلی حسن بن احمد حداد و علی بن زید بن شهریار اصفهانی استاد ابدالعلاء همدانی را پرورد (‌‌‌ﻧﻜ : ذهبی، همانجا؛ ابن جزری، 1/ 97) و به کسانی چون ابوالفرج سعید بن ابی الرجاء صیرفی، حسین بن عبدالملک خلال، محمدبن عبدالواحد دقاق، ابوالخیر عبدالسلام بن محمد حسن‌‌‌آبادی، ابو سعید احمد بن حسن خوانساری، عبدالجبار بن عبدالکریم رازی، ابونصر زید بن عثمان یزدی، ابوالقاسم هبة‌‌‌الله بن عبدالوارث شیرازی و ابوبکر محمدبن شجاع لفتوانی حدیث آموخت (‌‌‌ﻧﻜ : سمعانی، الانساب، همانجا، التحبیر، 1/ 289، ﺟﻤ ؛ ابن‌عساکر، 47/ 176، جمـ؛ سلفی، 23، 215؛ ابن نقطه، همانجا؛ ابن‌دمیاطی، 1/ 189؛ ذهبی، سیر، 18/ 182)؛ حتى محدثان کهنسالی چون عبدالعزیز بن محمد نخشبی و ابوعلی حسن ابن علی و خشی از وی روایت کرده‌اند (سمعانی، همان، 1/ 260؛ ذهبی، همانجا).
باطرقانی پس از درگذشت ابوالمظفر عبدالله بن شبیب شیخ مقربان اصفهان و امام جامع کبیر آن شهر در 451ق/ 1059م (‌‌‌ﻧﻜ : ابن‌جزری، 1/ 422-423). در ریاست مقربان اصفهان بی‌‌‌رقیب بود و منصب امامت جامع را ظاهراً تا هنگام درگذشت خود بر عهده داشت (‌‌‌ﻧﻜ :ابن‌عساکر، 52/ 368؛ ذهبی، همان، 18/ 183). وی در 22 صفر 460ق/ 1 ژانویه 1068م در اصفهان درگذشت (‌‌‌ﻧﻜ : ابن‌‌‌نقطه، همانجا).
باطرقانی در انتقال آثار استادان و سلف اصحاب حدیث به نسلهای بعدی نقش فعالی ایفا کرد و نام او درسلسله تداول آثاری متنوع، از جمله کتابهای الایمان، الکنێ (یا فتح الباب) و الهادی از استادش ابن‌منده (‌‌‌ﻧﻜ : ابن منده، همانجا: سند تداول؛ ابن‌ماکولا، 2/ 329، حاشیه؛ سمعانی، همان، 1/ 255). برخی آثار ابن ابی‌الدنیا چون کتاب الاولیاء و کتاب العمر و الشیب (‌‌‌ﻧﻜ : ابن ابی الدنیا/ ف 45: سند تداول؛ سمعانی، همان، 2/ 18) و المنصف ابن ابی شبیه (ابن‌حجر، تغلیق...، 5/ 104) به ثبت رسیده است. همچنین به همت شاگردان باطرقانی، روایات او در قرائت به طور گسترده در الکاملِ هذلی و غایةالاختصار ابوالعلاء همدانی مضبوط گشته (‌‌‌ﻧﻜ : ابن‌جزری، 1/ 96-97). و احادیث او در آثار گوناگون حدیثی پس از وی، ازجمله الاحادیث المختارۀ ضیاءالدین مقدسی (همانجاها) و تاریخ ابن‌عساکر (1/ 158، 4/ 94، 5/ 235، ﺟﻤ ) ضبط شده است.
باطرقانی آثاری نیز در قرائت و حدیث تألیف کرده بوده که نخش کوچکی از آنها بر جای مانده است:
1. الامالی، مشتمل بر مجموعه‌‌‌ای از احادیث که نسخه‌‌‌ای خطی از آن در کتابخانۀ شخصی البانی نشان داده شده است (‌‌‌ﻧﻜ : البانی، 2/ 143).
2. طبقات القراء، یا المدخل الێ معرفة اساتید القراءات (‌‌‌ﻧﻜ : سمعانی، الانساب، 1/ 259؛ ابن‌نقطه، 1/ 157؛ ابن جزری، 1/ 97). که در طی قرون تداول داشته، و مواردی از آن در آثار مؤلفان گوناگون نقل شده است (‌‌‌ﻧﻜ : ابن قیسرانی، 176؛ یاقوت، بلدان، ذیل تارم، نیز روذبار، که تحریف شده، و به صورت طبقات الصوفیة آمده است؛ ابن‌اثیر، 3/ 333؛ ابن‌حجر، الاصابة، 4/ 320). اما ابن‌جزری با وجود اشتیاقش بر آن دست‌‌‌نیافته است (‌‌‌ﻧﻜ : ابن‌جزری، همانجا).
3. القراءات الشواذ (سمعانی، ابن نقطه، ابن جرزی، همانجاها).
4. المسند، که مستخرج مانندی بر صحیح‌‌‌بخاری بود، جز آنکه وی متن را از اصل (اثر بخاری) نوشته، و سپس اساتید را بدان ملحق کرده که این روش او در استخراج مورد نقد اصحاب حدیث معاصر وی قرار گرفته است (ابن‌‌‌نقطه، همانجا؛ یاقوت، ادبا، 3/ 102؛ نیز ‌‌‌ﻧﻜ : بغدادی، 1/ 73).

مآخذ

ابن ابی الدنیا، عبدالله، العمر و النشیب، به کوشش نجم عبدالله خلف، ریاض، 1412ق؛ ابن ابی اثیر، علی، اسدالغابة، قاهره، 1286ق؛ ابن جزری، محمد، غایةالنهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1352ق/ 1933م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود، بیروت، 1415ق؛ همو، تغلیق التعلیق، به کوشش سعید عبدالرحمان موسێ قزقی، بیروت/ عمان، 1405ق؛ ابن دمیاطی، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش مصطفێ عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق؛ ابن‌عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1408ق/ 1988م؛ ابن قیسرانی، محمد، المؤتلف و المختلف، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1411ق/ 1991م؛ ابن‌ماکولا، علی، الاکمال، به کوشش عبدالرحمان بن یحیێ معلمی، حیدرآباد دکن، 1392ق/ 1972م؛ ابن منده، محمد، الایمان، به کوشش علی محمدناصر فقیهی، بیروت، 1406ق/ 1985م؛ ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، به کوشش مصطفێ عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق؛ ابن نقطه، محمد، التقیید، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ البانی، محمدناصرالدین، ارواء الغلیل، به کوشش زهیر شاویش، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ بغدادی، هدیة؛ ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق/ 198م؛ همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387ق/ 1967م؛ سلفی، احمد، معجم‌‌‌السفر، به کوشش عبدالله عمر بارودی، مکه، المکتبة التجاریه؛ سمعانی، عبدالکریم، ادب الاملاء و الاستملاء، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، 1409ق/ 1989م؛ همو، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408/ 1988م؛ همو، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395ق/ 1975م؛ ضیاءالدین مقدسی، محمد، الاحادیث المختارة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، 1410ق؛ عبدالغنی مقدسی، التوحید اله عز و جل، به کوشش مصعب عطاءالله حایک، ریاض، 1998م؛ لؤلؤ بن احمد ضریر، جزء، به کوشش مجدی فتحی سید، طنطا، 1989م؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان.

احمد پاکتچی