باطن، وادی

باطِن، وادی، دره‌ای پهناور و طولانی در شمال شرقی شبه‌جزیرۀ عربستان. این دره در منابع کهن به وادی فَلْج معروف بوده است (جاسر و علی، 247، 276). وادی باطن قبلاً قسمت سفلای وادی الرُمّه بوده، ولی اکنون شنهای دَهناء آن را از وادی الرمه جدا کرده است. این وادی به طول 385 ﻛﻤ از نزدیک دهناء شروع می‌شود و تا جلگه‌ای در 15 کیلومتری جنوب غربی زُبّیر (از استان بصره) در جهت شمال شرقی امتداد می یابد. عرض این وادی بین 10 تا 13 ﻛﻤ و پهنای بستر آن 2 تا 3 ﻛﻤ است. تنها آب سطحی آن، سیلابهای جانبی است که بر اثر بارانهای محلی پدید می‌آید (EI2; I/ 1097؛ نیز ﻧﻜ : لاریمر، 281).
جادۀ تاریخی بصره به حجاز از وادی باطن می‌گذرد (EI2; I/ 1098). ابوموسێ اشعری، والی بصره(17-29ق/ 638-650م) هنگامی که از حجاز به بصره می‌رفت، در وادی باطن چاهی حفر کرد که به «حَفَر ابی موسێ» مشهور شد. این چاه آبی شیرین داشت و پیرامون آن مسجدی بنا گردید (ابراهیم حربی، 534-535، 576، 579؛ یاقوت، 2/ 294؛ جاسر، 535، 579). در این محل که اکنون به «حفر الباطن» معروف است (همو، 539)، 42 چاه سنگی برجای مانده که برخی از آنها فعال است (EI2، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : دیکسن، 59). پس از حفر، ماویه از دیگر منزلگاههای عرب در وادی باطن بود که آبی شیرین و زلال داشت و امرای حیره بدانجا می‌رفتند (ابرهیم حربی، 580؛ جاسر، 580). با گذر از ماویه در جایی که وادی باطن می‌پیچید و پهنای وادی کم می‌شد، دو قریه در دو سوی وادی به رَقْمَتان قرار داشت (ابراهیم حربی، 580-581). برکه و چاههای موسوم به رُقَیعی در قسمت سفلای وادی باطن، از مشهورترین آبگیرهای منطقه بود که امروزه نزیک کویت قرار دارد و به رقعی معروف است.
حفر تنها منطقۀ مسکونی باطن، و امیرنشین آن تابع انسان (محافظه) ولایة الشرقیه در دَمّام است (EI2، همانجا). در ملتقای وادی باطن، و شعبۀ آن وادی عوجاء، مرز نجد عربستان سعودی، مرز غربی کویت، و مرز عراق و منطقۀ بی‌طرف به هم می‌پیوندد (حمزه، 12؛ رشید، 37-38؛ دیکسن، 30).

مآخذ

ابراهیم حربی، المناسک و اماکن طرق الحج، به کوشش حمدجاسر، ریاض، 1401ق/ 1981م؛ جاسر، حمد، حواشی بر المناسک (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، ابراهیم حربی)؛ همو و صالح علی، حواشی بر بلاد العرب حسن اصفهانی، ریاض، 1388ق/ 1968ش؛ حمزه، فؤاد، قلب جزیرة العرب، ریاض، 1388ق/ 1968م؛ رشید، عبدالعزیز، تاریخ‌الکویت، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ یاقوت، بلدان، نیز:

Dikson, H.R.P., Kuwait and her Neighbours, London, 1956: EI2; Lorimer, J. G., Gazetteer of the persian Gulf, 'oman, and Centural Arabia, Calcutta, 1908.
محمدرضا ناجی