اختری

اَخْتَری‌، مصلح‌الدین‌ مصطفی بن‌ شمس‌الدین احمد (د ح ‌968ق‌/ 1561م‌)، فقیه‌ و لغت‌ شناس‌ ترك‌. وی در قره‌ حصارِ افیون‌ زاده‌ شد و به‌همین‌ جهت‌ او را قره‌ حصاری نیز می‌نامند (اختری‌، 2؛ بغدادی‌، 2/ 434؛ «دائرةالمعارف‌...»، .(II/ 184 از تاریخ‌ تولد، حوادث‌ زندگانی‌ و استادان‌ وی‌ مطلبی‌ در منابع‌ نیامده‌ است‌. او از زادگاه‌ خود به‌ كوتاهیه‌ كوچ‌ كرده‌، و تا پایان‌ عمر در همانجا به‌ مدرّسی‌ مشغول‌ بوده‌ است‌ (ثریا، 4/ 373). 
اختری‌ از علمای‌ عهد سلطان‌ سلیمان‌ قانونی‌ (حك‍ 926-974ق‌/ 1520-1566م‌) است‌ (حاجی‌خلیفه‌، 1/ 31؛ سامی‌، 2/ 803) و در ادبیات‌ عرب‌، علم‌ لغت‌ و علوم‌ دینی‌ تبحر داشته‌ YA, I/ 327؛ عطایی‌، 20). تاریخ‌ درگذشت‌ او را به‌ اختلاف‌ 961ق‌ (ثریا، همانجا)، 968ق‌ (عطایی‌، همانجا؛ حاجی‌خلیفه‌، 1/ 574) و 986ق‌ (بروسه‌لی‌، 1/ 225) آورده‌اند. 

آثار

الف ـ چاپی

اختری‌ كبیر، مهم‌ترین‌ اثر وی‌، فرهنگی عربی - تركی است كه‌ به‌ گفتۀ خود او بر پایۀ فرهنگهای مهم‌ عربی چون‌ صحاح‌ جوهری‌، الدستور، التكمله‌، المجمل‌، المغرب‌ و المتقدمة (ظاهراً مقدمةالادب‌ زمخشری‌) و جز اینها تألیف‌ شده‌ است‌ و در آن‌ واژه‌های دشوار و لغاتی كه‌ كاربرد بیشتری دارند، فراهم‌ آمده‌، و بر حسب حروف‌ كلمات‌ ــ نه‌ ریشۀ آنها ــ و به‌ ترتیب‌ حروف‌ تهجی (در 28 باب‌ و هر باب‌ در 28 فصل‌) تدوین‌ شده‌ است‌ (نك‍ : ص‌ 2-3). اختری اثر خود را در سه‌ حجم‌ مختلف‌ كبیر، متوسط (اوسط) و صغیر تنظیم‌ و تألیف‌ كرده‌ است‌ (عطایی‌، همانجا؛ اولیا چلبی‌، .(IX/ 27
اختری‌ كبیر كه‌ حاوی 40 هزار كلمه‌ است‌، به‌ نوشتۀ مؤلف‌ در 952ق‌ در كوتاهیه‌ پایان‌ یافته‌ (نك‍ : ص‌ 1203) و نخستین‌ بار در 1242ق‌/ 1826م‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. پس‌ از آن‌ نیز بارها در تركیه‌، مصر، ایران‌، هند و كریمه‌ در قطعهای مختلف‌ و در یك‌ یا دو مجلد چاپ‌ شده‌ است‌. این‌ فرهنگ‌ به‌ سبب‌ در برداشتن‌ گویشهای محلی نواحی قره‌ حصار افیون‌ و كوتاهیه‌ و نیز از نظر زبان‌‌شناسی دارای اهمیت‌ است‌ (IA, I/ 228).

ب ـ خطی‌

1. تاریخ اختری، به‌ زبان‌ عربی‌، در شرح‌ حال‌ پیامبران‌ از آدم‌ تا خاتم‌ و خلفای راشدین‌ و نیز برخی از بزرگان‌ اسلام‌ (بروسه‌لی‌، همانجا؛ بغدادی‌، 2/ 434- 435) كه‌ یك‌ نسخه‌ از آن‌ در كتابخانۀ فاتح‌ استانبول‌ (دفتر...، 241) و نسخه‌ای دیگر در پاریس موجود است‌ (بلوشه‌،شم‍ 5880). 2. جامع‌ المسائل‌، دربارۀ برخی از مسائل‌ فقهی كه‌ به‌ ام‌ الفتاوی‌ نیز معروف‌ است‌ (بغدادی‌، همانجا؛ زركلی‌، 7/ 228). نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های سلیمانیه‌، و قلیچ‌ علی پاشا موجود است («دائرةالمعارف‌»، همانجا). 3. شرح‌ الرسالة الكفوی‌ فی‌ الادب‌. از این‌ اثر فقط یك‌ نسخه‌ در كتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول‌ وجود دارد (همانجا). 

ج ـ آثار یافت‌ نشده‌

1 . جامع‌ اللسان‌، اثری است‌ در باب‌ مسائل‌ فقهی (بروسه‌لی‌، همانجا)؛ 2. حامل‌المحاضرات‌ (بغدادی‌، همانجا). 

مآخذ

اختری‌، مصطفى، اختری كبیر، استانبول‌، 1311ق‌؛ بغدادی‌، هدیه‌؛ بروسه‌لی‌، محمدطاهر، عثمانلی مؤلف‌لری‌، استانبول‌، 1333ق‌؛ثریا،محمد، سجل‌عثمانی‌، (تذكرۀ مشاهیر عثمانیه‌)، استانبول‌، 1316ق‌؛ حاجی خلیفه‌، كشف‌؛ دفتر فاتح‌ كتبخانه‌سی‌، استانبول‌، 1155ق‌؛ زركلی‌، اعلام‌؛ سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ عطایی‌، عطاءالله‌، حدائق‌ الحقائق‌ فی تكملةالشقائق‌، استانبول‌، 1989م‌؛ نیز: 

Blochet; Evliya Çelebi, Seyahetname, Istanbul, 1935; IA; Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1989; YA. 
جلال‌ خسروشاهی‌