اختر

اَخْتَر، مشهورترین‌ روزنامۀ سیاسی‌، اجتماعی و فرهنگی به‌ زبان‌ فارسی كه‌ در استانبول‌ منتشر می‌شد. این‌ روزنامه‌ به‌ یاری میرزا محسن‌خان‌ معین‌الملك‌، سفیر ایران‌ و به‌ تشویق‌ میرزا نجفقلی‌خان نایب‌ سفارت‌ ایران‌ در عثمانی‌، به‌ مدیریت‌ محمد طاهر تبریزی‌، در استانبول‌ تأسیس‌ شد و نخستین‌ شمارۀ آن‌، روز پنجشنبه ‌16 ذیحجۀ 1292ق‌/ 13 ژانویۀ 1876م‌ با نویسندگی میرزا مهدی اختر، منتشر شد و نشر آن‌ تا 1313ق‌/ 1895م‌ ادامه‌ یافت‌ (براون‌، تاریخ‌ مطبوعات‌...، 2/ 145-146؛ كهن‌، 1/ 101؛ ساسانی‌، 205). 
حاج‌ میرزا نجفقلی‌ خان‌ (نجفعلی‌) خویی‌ متخلص‌ به‌ دانش‌، مترجم‌ تركی‌ سفارت‌ ایران‌ در استانبول‌ و مؤلف‌ میزان‌ الموازین‌ فی امرالدین‌ كه‌ مردی فاضل‌ بود، به‌ عنوان‌ مؤسس‌، مشوق‌ و نویسنده‌، در نشر روزنامۀ اختر سهمی بزرگ‌ داشت‌ (بامداد، 6/ 280-281؛ آرین‌پور، 1/ 250). وی با یاری میرزا مهدی تبریزی معروف‌ به‌ منشی اختر (1255- 1325ق‌/ 1839-1907م‌)، یكی از نویسندگان‌ احتمالی كتاب‌ ابراهیم‌ بیك‌ (صدر هاشمی‌، 1/ 63 -64؛ كسروی‌، 41) و محمد طاهر تبریزی كه‌ فقط ادارۀ چاپخانه‌ را بر عهده‌ داشت‌ و گاه‌ نیز مقاله‌ می‌نوشت‌ (فراهانی‌، 315)، كار نشر روزنامه‌ را پیش‌ می‌برد. از نامۀ معین‌ الملك‌ به‌ وزارت‌ خارجه‌ برمی‌آید كه‌ سرپرستی و چاپ‌ و نشر روزنامه‌ در آغاز بر عهدۀ محمد طاهر بوده‌، ولی از آنجا كه‌ وی به‌ تنهایی از عهدۀ انجام‌ دادن‌ همۀ امور برنمی‌آمده‌ است‌، میرزا نجفقلی خان‌ مأمور شد تا او را در این‌ كار یاری دهد (ساسانی‌، همانجا). هیأت‌ تحریریۀ آن‌ كه‌ بیش‌ از 5 یا 6 تن‌ نبودند، زیر نظر محمد طاهر كار می‌كردند (فراهانی‌، همانجا). اختر در آغاز تأسیس‌، غیر از جمعه‌ها و یكشنبه‌ها، هر روز و پس‌ از چندی‌ هفته‌ای‌ دوبار، شنبه‌ها و چهارشنبه‌ها، و در سالهای‌ آخر هفته‌ای‌ یك‌ بار در 8 صفحه‌ و با چاپ‌ سربی‌ انتشار می‌یافت‌ و در حقیقت‌ نخستین‌ روزنامه‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ بود كه‌ با حروف سربی‌ به‌ چاپ‌ می‌رسید (صدر هاشمی‌، همانجا؛ تربیت‌، 5، حاشیه‌). 
نشر مقالات‌ بیدارگر در اختر كه‌ تنها روزنامۀ خواندنی‌ روزگار خود به‌ شمار می‌رفت‌، روز به‌ روز به‌ نفوذ آن‌ در میان‌ مردم‌ افزود و دولت‌ ایران‌ را بیمناك‌ ساخت‌ و از این‌ روی‌، پخش‌ و خواندن‌ آن‌ در زمان‌ صدارت‌ امین‌السلطان‌ از سوی‌ شخص‌ ناصرالدین‌ شاه‌ ممنوع‌ شد و به‌ همین‌ سبب‌ در 1293ق‌ (پس‌ از انتشار شمارۀ 60) از نشر آن‌ در عثمانی‌ نیز جلوگیری‌ شد، اما بار دیگر در 1294ق‌ آغاز به‌ كار كرد و تا 1313ق‌/ 1895م‌ كه‌ به‌ فرمان‌ دولت‌ عثمانی‌ تعطیل‌ شد، نشر آن‌ ادامه‌ یافت‌ (كهن‌، 1/ 102-104). 
روزنامۀ اختر در مدتی كوتاه‌ در ایران‌، قفقاز، تركیه‌، هندوستان‌، عراق و نقاط دیگر آنچنان‌ نفوذ كرد كه‌ در برخی نواحی قفقاز كه‌ مردم‌ عامی خواندن روزنامه‌ را كفر و گناه‌ می‌دانستند، خواص‌ را كه‌ به‌ خواندن‌ این‌ روزنامه‌ اشتیاق‌ می‌ورزیدند، «اختری مذهب‌» می‌خواندند و شهرت‌ آن‌ تا بدانجا رسید كه‌ روزنامه‌ را، اختر و روزنامه‌فروش‌ را اختری می‌نامیدند و در تمام‌ مجالس‌ سخن‌ از اخبار مندرج‌ در آن‌ در میان‌ بود (صالحیار، 118؛ آرین‌پور، 1/ 250؛ براون‌، همان‌، 2/ 146). 
اختر كه‌ آغازگر موج‌ نوین‌ روزنامه‌نگاری‌، و از دستاوردهای آزادیخواهان‌ مهاجر شمرده‌ شده‌، با نشر مقالاتی در ستیز با استبداد و مظاهر آن‌، نقشی بزرگ‌ در بیداری ایرانیان‌ داخل‌ و خارج‌ كشور داشته‌ است‌. مقالات‌ و گزارشهای جسورانۀ این‌ روزنامه‌ دربارۀ موضوعاتی چون‌ آزادی‌، قانون‌ (مثلاً چاپ‌ ترجمۀ مقالۀ «قانون‌ اساسی‌» مدحت‌ پاشا)، بد رفتاری پلیس‌ با مردم‌، اوضاع‌ نابسامان‌ وزارتخانه‌های ایران‌، انتقاد از روزنامه‌های دولتی ایران‌، تفسیر محتوای فرمایشی آنها و نیز نشر نامه‌های مردم‌ در اعتراض‌ به‌ این‌ نوع‌ مقاله‌ها، گزارش‌ رویدادهای مهم‌ كشوری مانند واگذاری امتیاز توتون‌ و تنباكو، فروش‌ سواحل‌ جنوب‌ شرقی بحرخزر به‌ دولت‌ روسیه‌، آشنا ساختن‌ مردم‌ با اوضاع‌ جهان‌ از طریق‌ چاپ‌ اخبار تلگرافی كشورهای دیگر و جز آنها، همه‌ بیانگر گرایشهای سیاسی اجتماعی‌، بی‌پروایی و شیوۀ عمل‌ گردانندگان‌ آن‌ بود (اعتمادالسلطنه‌، 131، 180، 217؛ بامداد، 4/ 492؛ ناطق‌، 1-4؛ كهن‌، همانجا؛ آدمیت‌، شورش‌...، 10، اندیشۀ ترقی‌...، 409؛ صدرهاشمی‌، 1/ 63؛ سرداری‌ نیا، 515). 
در كنار نشر این دست‌ مقالات‌ در این‌ روزنامه‌، چاپ‌ مقالات‌ هنری‌ مثلاً دربارۀ تماشا و تماشاخانه‌، ترجمه‌ و تلخیص‌ حاجی بابای اصفهانی (به‌ قلم‌ میرزا حبیب‌ اصفهانی‌)، چاپ‌ اخبار مربوط به «تیاتر»ها و نیز چاپ‌ آگهیهای‌ تبلیغاتی‌ اپراها و نمایش‌ و نمایشنامه‌، نشان‌ می‌دهد كه‌ دست‌ اندركارانش‌ نه‌ تنها با هنر بیگانه‌ نبوده‌اند، بلكه‌ در راه‌ شناسایی‌ و گسترش‌ آن‌ نیز می‌كوشیده‌اند (نك‍ : ملك‌ پور، 1/ 107- 108). 
نویسندگان‌ اختر غالباً مردانی آزادیخواه‌، مترقی‌، غیرتمند و هنر دوست‌ بودند كه‌ از جملۀ آنان‌ می‌توان‌ میرزا آقاخان‌ كرمانی مؤلف‌ رضوان‌ و نامۀ باستان‌ را نام‌ برد. وی كه‌ در استانبول‌ از راه‌ تدریس‌ و رونویسی كتابهای خطی زندگی می‌گذراند، با چاپ‌ مقالات‌ تند و انتقادآمیز در این‌ روزنامه‌، هویت‌ اصلی خود را آشكار ساخت‌. نشر این‌ مقالات‌ و به‌ ویژه‌ مقالۀ جسورانه‌اش‌ دربارۀ امتیاز تنباكو، خشم‌ شاه‌ ایران‌ را چنان‌ برانگیخت‌ كه‌ مصرانه‌ وی را از دولت‌ عثمانی استرداد كرد. دولت‌ عثمانی نیز پس‌ از تعطیل‌ اختر، وی را همراه‌ با شیخ‌ احمد روحی و خبیرالملك‌ كه‌ آنان‌ نیز از گردانندگان‌ مؤثر روزنامه‌ بودند به‌ ایران‌ گسیل‌ داشت‌ (ذیحجۀ 1313) و دو ماه‌ بعد هر 3 تن‌ در تبریز به‌ قتل‌ رسیدند (آدمیت‌، اندیشه‌های‌...، 22-23؛ بالایی‌، 45-46؛ صالحیار، 119؛ آرین‌پور، 1/ 391). 
از دیگر نویسندگان‌ اختر، میرزایوسف‌ خان‌ مستشارالدوله‌ بود. او كه‌ از پیشروان‌ نظریۀ تغییر و اصلاح‌ خط به‌ شمار می‌آید، برای نیل‌ به‌ این‌ هدف‌، فتوایی از حاجی میرزا نصرت‌، مجتهد مشهد گرفت‌ و با مقالۀ خود در اختر به‌ چاپ‌ رساند. وی‌ نیز سرانجام‌ به‌ اتهام‌ نوشتن‌ مقاله‌هایی‌ با امضای‌ مستعار دربارۀ نابسامانیها در وزارتخانه‌های‌ ایران‌، از خدمت‌ دولت‌ معزول‌ و زندانی شد (اعتمادالسلطنه‌، 217- 218؛ تربیت‌، 5 -6؛ بامداد، 4/ 490-492). 
از دیگر همكاران‌ اختر می‌توان‌ میرزا حبیب‌ اصفهانی‌ مترجم‌ حاجی بابای اصفهانی و نویسندۀ غرایب‌ عوائد الملل‌ در باب‌ مردم‌شناسی و نیز دستور زبان‌ فارسی را نام‌ برد (ملك‌پور، همانجا؛ نیز نك‍ : آرین‌پور، 1/ 337؛ آدمیت‌، همان‌، 22). 
ابوالنصر فتح‌الله‌ خان‌ شیبانی‌ نیز از شاعرانی‌ بود كه‌ اشعار برگزیده‌ و وطنی‌ او در اختر به‌ چاپ‌ می‌رسید (براون‌، تاریخ‌ ادبیات‌...، 244). از دیگر نویسندگان‌ اختر، محمدعلی خان‌ كاشانی‌، ناشر ثریا و پرورش‌، و میرزا حبیب‌ دستان‌ را كه‌ از بدو تأسیس‌ اختر با آن‌ همكاری داشت‌، می‌توان‌ نام‌ برد (بامداد، 1/ 326؛ براون‌، تاریخ‌ مطبوعات‌، 2/ 146-147؛ كهن‌، 1/ 101؛ محیط طباطبایی‌، 39). 
اختر چندی جمال‌الدین‌ اسدآبادی را به‌ سبب‌ همكاریش‌ با ملكم‌ خان‌ در انتشار روزنامۀ قانون‌ مورد اعتراض‌ و انتقاد قرار داد، اما هنگامی كه‌ وی در 1310ق‌ به‌ دعوت‌ سلطان‌ عبدالحمید برای پیش‌ برد اندیشۀ اتحاد اسلام‌ از لندن‌ به‌ استانبول‌ آمد، نویسندگان‌ این‌ روزنامه‌ نیز بدو نزدیك‌ شدند و به‌ انتشار عقاید او پرداختند، تا بدانجا كه‌ با اقدامات‌ علاءالملك‌، سفیر ایران‌، اختر كه نزدیك‌ به‌ 20 سال‌ آیینۀ اندیشه‌های ایرانیانی بود كه‌ به‌ قصد و امید ایجاد دگرگونی در اوضاع‌ نابسامان‌ وطن‌ خویش‌ دل‌ به‌ غربت‌ سپرده‌ بودند، در 1313ق‌/ 1895م‌ توقیف‌ و تعطیل‌ شد (همو، 39-40). 

مآخذ

آدمیت‌، فریدون‌، اندیشۀ ترقی و حكومت‌ قانون‌، تهران‌، 1356ش‌؛ همو، اندیشه‌های میرزا آقاخان‌ كرمانی‌، تهران‌، 1357ش‌؛ همو، شورش‌ بر امتیازنامۀ رژی‌، تهران‌، 1360ش‌؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران‌، 1354ش‌؛ اعتمادالسلطنه‌، محمد حسن‌، روزنامۀ خاطرات‌، تهران‌، 1345ش‌؛ بامداد، محمود، شرح‌ حال‌ رجال‌ ایران‌، تهران‌، 1371ش‌؛ بالایی‌، كریستف‌ و میشل‌ كویی پرس‌، سرچشمه‌های داستان‌ كوتاه‌ فارسی‌، ترجمۀ احمد كریمی حكاك‌، تهران‌، 1366ش‌؛ براون‌، ادوارد، تاریخ‌ ادبیات‌ ایران‌، ترجمۀ رشید یاسمی‌، 1329ش‌؛ همو، تاریخ‌ مطبوعات و ادبیات‌ ایران‌ در دورۀ مشروطیت‌، ترجمۀ محمد عباسی‌، تهران‌، 1337ش‌؛ تربیت‌، محمدعلی‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌، تهران‌، 1314ش‌؛ ساسانی‌، خان‌ ملك‌، یادبودهای سفارت‌ استانبول‌، تهران‌، 1345ش‌؛ سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان‌، تبریز، انتشارات‌ ذوقی‌؛ صالحیار، غلامحسین‌، چشم‌انداز جهانی و ویژگیهای ایرانی مطبوعات‌، تهران‌، 1355ش‌؛ صدرهاشمی‌، محمد، تاریخ‌ جراید و مجلات‌ ایران‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فراهانی‌، میرزا حسین‌، سفرنامه‌، به‌ كوشش‌ حافظ فرمانفرمائیان‌، تهران‌، 1342ش‌؛ كسروی‌، احمد، تاریخ‌ مشروطۀ ایران‌، تهران‌، 1344ش‌؛ كهن‌، گوئل‌، تاریخ‌ سانسور در مطبوعات‌ ایران‌، تهران‌، 1360ش‌؛ محیط طباطبایی‌، محمد، تاریخ‌ تحلیلی مطبوعات‌، تهران‌، 1366ش‌؛ ملك‌پور، جمشید، ادبیات‌ نمایشی در ایران‌، تهران‌، 1363ش‌؛ ناطق‌، هما، مقدمه‌ بر روزنامۀ قانون‌ میرزا ملكم‌ خان‌، تهران‌، 1355ش‌. 

پیرایه‌ یغمایی‌