اختسان

اَخْتَسان‌، یا اِخْتِسان‌، تاج‌الدین‌محمد بن صدر بن علایی عبدوسی‌، ادیب‌ پارسی‌گوی هند و رئیس‌ دارالانشای غیاث‌الدین‌ تغلق (حك‍ 720- 725ق‌/ 1320- 1325م‌) و جانشین‌ وی محمد بن‌ تغلق‌ (حك‍ 725-752ق‌). از وی با عنوان‌ اَخْسَتان‌ نیز یاد شده‌ است‌ (ظهورالدین‌، 3(1)/ 177)، اما از آنجا كه‌ تقریباً در تمامی نسخه‌های موجود كتاب‌ وی بساتین‌ الانس‌، نام‌ او به‌ صورت‌ اختسان‌ آمده‌، این‌ صورت‌ درست‌ نمی‌نماید. همچنین‌ وی را با عنوان‌ عبدوسی (خیام‌پور، 171؛ دانش‌ پژوه‌، 33)، عیدروسی (جالبی‌، 1/ 487) و عیدوسی (ریو، II/ 752، TS، شم‍ 877) نیز آورده‌اند كه‌ به‌نظر می‌رسد دو شكل‌ اخیر تصحیف‌ شدۀ عبدوسی باشد. اختسان‌ چنانكه‌ خود می‌گوید، در دهلی زاده‌ شد و پدرش‌ نیز از اهالی دهلی بود (گ‌ 18 الف‌)؛ از این‌رو وی را دهلوی (تقی‌الدین‌، گ‌ 309 الف‌) و هندی نیز خوانده‌اند (فصیح‌، 3/ 78). از آنجا كه‌ اختسان‌ تاریخ‌ تألیف‌ بساتین‌الانس‌ را 726ق‌، و در 26 سالگی‌ خود ذكر كرده‌ است‌ (همانجا)، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ ولادت‌ وی‌ در 700ق‌/ 1301م‌ روی‌ داده‌ است‌. 
اختسان‌ در 20 سالگی‌ به‌ ریاست‌ دارالانشای‌ دربار غیاث‌الدین‌ تغلق‌ گمارده‌ شد (فرشته‌، 1/ 130؛ EI2, S, 409) و در لشكركشی‌ به‌ بنگال‌ در این‌ منصب‌ ملازم‌ وی‌ بود و هنگام‌ تسخیر تیروت‌ بیمار شد و مدتی‌ نسبتاً طولانی‌ در این‌ شهر در بستر افتاد TS)، همانجا؛ ریو، II/ 753؛ EI2, S، همانجا). در همین‌ ایام‌ بود كه‌ بساتین‌ الانس‌ را تألیف‌ كرد (همانجاها؛ ظهورالدین‌، همانجا). اختسان یك‌بار به‌ عنوان‌ سفیر به‌ ایران‌ گسیل‌ شد، اما از تاریخ‌ سفر و مدت اقامت‌ وی‌ در ایران‌ و نیز نام‌ سلطانی‌ كه‌ وی‌ به‌ دربارش فرستاده‌ شده‌ بود، اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. محمد بهامدخانی‌ می‌نویسد: اختسان‌ را در بازپسین‌ سالهای‌ سلطنت‌ محمد بن تغلق‌ به‌ دربار سلطان‌ ابوسعید ایلخانی‌ در تبریز فرستادند و وی‌ در راه‌ بازگشت‌ به‌ هند در تهاتۀ سند خبر درگذشت‌ سلطان‌ محمد را شنید و در همانجا ماند و اندكی‌ بعد درگذشت‌ (گ‌ 405 ب‌)؛ اما از آنجا كه ابوسعید ایلخانی‌ در 736ق درگذشته‌ است‌ و اختسان‌ در بازپسین‌ سالهای‌ سلطنت‌ محمد، یعنی اندكی‌ پیش‌ از 752ق‌ به‌ ایران‌ فرستاده‌ شده‌ بود، سفارت‌ وی‌ در دربار ابوسعید قابل‌ پذیرش‌ نیست‌. 
كتاب‌ بساتین‌ الانس‌ حكایت‌ عشق‌ شاه‌ كشورگیر و شاهزاده‌ خانم‌ ملك‌ آرای از داستانهای هندی است‌. اختسان‌ این‌ داستان‌ عاشقانه‌ را كه‌ توسط یكی از دوستانش‌ از سنسكریت‌ به‌ فارسی ساده‌ ترجمه‌ شده‌ بود، به‌خواهش‌ وی به‌ نثر فاخر فارسی درآورد و در خلال‌ آن‌ ابیات‌ بسیاری به‌ فارسی و عربی از جمله‌ قصیده‌ای در ستایش‌ از محمدشاه‌ گنجاند. او این اثر را به‌ سلطان‌ محمد بن‌ تغلق‌ تقدیم‌ كرد. كتاب‌ با ستایش‌ غیاث‌الدین‌ تغلق‌ و محمد تغلق‌ آغاز می‌شود و با سپاس‌ از یاریهای محمد به‌ شاعر، پایان‌ می‌یابد. بساتین‌ دارای 15 حكایت‌ متداخل‌ به‌ سبك‌ كلیله‌ و دمنه‌ و مرزبان‌نامه‌ است‌ و در اغلب‌ حكایتهای آن‌ رویدادهایی چون‌ بلبل‌ شدن‌ عاشق‌ و گل‌ شدن‌ معشوق‌، یا حلول‌ روح‌ در كالبد دیگری چون طوطی و جز آن‌ دیده‌ می‌شود. نویسنده‌ در خلال‌ این‌ داستانها به‌ بیان‌ مسائل‌ سیاسی و امور كشورداری پرداخته‌ است‌. مهم‌ترین‌ بخش‌ این‌ اثر مقدمۀ مفصل‌ آن‌ است‌ كه‌ آگاهیهایی دربارۀ مؤلف‌ و نیز وقایع‌ دورۀ غیاث‌الدین‌ تغلق‌، به‌ویژه‌ لشكركشی وی به‌ بنگال‌ و تیروت‌ و نیز رویدادهای دورۀ محمدشاه‌ به‌دست‌ می‌دهد. به‌سبب‌ اهمیتی كه‌ این‌ مقدمه‌ از نظر تاریخی دارد، آن‌را مكمل‌ تاریخ‌ فیروزشاهی تألیف‌ برنی دانسته‌اند. در مقدمۀ آن‌، نظریات‌ اصلاح‌ طلبانۀ محمدشاه‌ نیز آمده‌ است‌. از آنجا كه‌ مقدمۀ بساتین‌ الانس‌ اطلاعات فراوانی از دوران‌ سلطنت‌ تغلق‌ به‌دست‌ می‌دهد، آن‌ را تاریخ‌ تغلق‌ شاه‌ نیز نامیده‌اند (مركزی‌، 5/ 560؛ ریو، II/ 752-753؛ EI2, S، همانجا). 
مؤلف‌ در مقدمه‌ تمایل‌ خویش‌ را به‌ تألیف‌ كتابی‌ دربارۀ پیروزیهای‌ سلطان‌ بیان‌ داشته‌ است‌، اما اشتغالات‌ حرفه‌ای‌ و التزام‌ در ركاب‌ سلطان‌ را مانع‌ از آن‌ دانسته‌، و افزوده‌ است‌ كه‌ سلطان‌ نیز به‌ وی‌ اجازۀ چنین‌ تألیف‌ عظیمی‌ را نمی‌دهد. 
اختسان‌ در این‌ كتاب‌ كه‌ از آثار نادر ادبی‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ پیش‌ از دورۀ گوركانیان‌ است‌، نه‌تنها به‌ وقایع‌ تاریخی‌، كه‌ به‌ بیان‌ نكات‌ فرهنگی‌ و آداب‌ و رسوم‌ زمان‌ خویش‌ نیز پرداخته‌ است‌ و در آن اشاراتی‌ به‌ نقاشی‌، چهره‌پردازی‌، موسیقی‌ و آلات‌ آن‌، چوگان‌ و شطرنج‌، نیز اعیاد و آیینهای‌ مربوط به‌ آنها، مراسم‌ روز عاشورا، آداب‌ و رسوم‌ مختلف‌ و جز آن‌ به‌چشم‌ می‌خورد. 
از این‌ كتاب نسخه‌هایی در موزۀ بریتانیا به‌ شمارۀ 7717 (ریو، II/ 752)، در كتابخانۀ تكلو اوغلوی تركیه‌ به‌شمارۀ 3968 («فهرست‌...»، 252-251)، در توپكاپی‌سرایی TS)، شم‍ 877) و در آكادمی علوم‌ لنین‌گراد به‌شمارۀ 997ب‌ (منزوی‌، 5/ 3532) موجود است‌. بساتین‌ الانس‌ توسط شیخ‌ فخرالدین‌ ابن‌ نشاطی در 1066ق‌/ 1655م‌ به‌ زبان‌ اردوی دكنی ترجمه‌، و به‌ نظم‌ كشیده‌ شده‌ (جالبی‌، 1/ 487)، و محمدقاسم‌ هندوشاه‌ مؤلف‌ تاریخ‌ فرشته‌ نیز آن را خلاصه‌ كرده‌ است‌ (فرشته‌، 1/ 130). 

مآخذ

اختسان‌، محمد، بساتین‌الانس‌، نسخۀ خطی لكهنو، شم 15-297؛ بهامد خانی‌، محمد، تاریخ‌ محمدی‌، نسخۀ خطی موزۀ بریتانیا، شم‍ 137 or؛ تقی‌الدین‌ كاشی‌، خلاصةالاشعار، نسخۀ خطی كتابخانۀ خدابخش‌ پتنه‌، شم‍ 684؛ جالبی‌، جمیل‌، تاریخ‌ ادب‌ اردو، لاهور، 1975م‌؛ خیام‌پور، عبدالرسول‌، «چند كتاب‌ خطی مهم‌ فارسی در گوشه‌ای از آسیای صغیر»، نشریۀ دانشكدۀ ادبیات‌ تبریز، تبریز، 1329ش‌، شم‍ 3-4؛ دانش‌پژوه‌، محمدتقی‌، «نسخه‌های خطی در كتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی‌»، نشریۀ كتابخانۀ مركزی دانشگاه‌ تهران‌، تهران‌، 1358ش‌، دفتر هشتم‌؛ ظهورالدین‌ احمد، «اس‌ دورگی شاعری‌»، تاریخ‌ ادبیات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، به‌كوشش‌ محمدباقر و وحید میرزا، لاهور، 1971م‌؛ فرشته‌، محمدقاسم‌، تاریخ‌، كانپور، 1290ق‌/ 1874م‌؛ فصیح‌ خوافی‌، مجمل‌ فصیحی‌، به‌كوشش‌ محمود فرخ‌، مشهد، 1339ش‌؛ مركزی‌، خطی‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ نیز: 

EI2, S; Rieu, C., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966;TS,farsçe; Türkiye yazmaları toplu katalogu, Istanbul, 1984. 
نذیر احمد