احمد ینالتگین

اَحْمَدِ یَنالْتَگین (مق‍ 425ق/ 1034م)، سپهسالار ترک‌نژاد غزنویان در هند که در اوایل حکومت مسعود غزنوی (421-432ق) سر به شورش برداشت.
منابع تاریخی مربوط به زندگانی احمد ینالتگین را می‌توان به دو دستۀ متمایز تقسیم کرد: نخست از تاریخ گردیزی و تاریخ بیهقی باید نام برد که در همان عصر نوشته شده، و از عمده‌ترین مآخذ این دوره به‌شمار می‌آیند؛ جز آن باید از آثار متأخرتری چون تاریخ بیهق اثر علی بن زید بیهقی که اشارات کوتاهی به احمد ینالتگین دارد و نیز الکامل ابن‌اثیر یاد کرد. اما برخی از گزارشهای ابن‌اثیر با روایتهای ابوالفضل بیهقی و گردیزی مغایرتهای چشمگیری دارد. باتوجه به اینکه کتاب مشارب التجارب اثر علی بن زید بیهقی ــ که اکنون نشانی از آن در دست نیست ــ بی‌گمان از منابع ابن اثیر در بیان تاریخ ماوراءالنهر و خراسان بوده (مثلاً نک‍ : ابن اثیر، 11/ 380)، و نیز باتوجه به برخی شباهتها میان عبارات الکامل (مثلاً نک‍ : ابن‌اثیر، 11/ 380)، و نیز باتوجه به برخی شباهتها میان عبارات الکامل (مثلاً نک‍ : همو، 9/ 395-396) و تاریخ بیهق (بیهقی، علی، 27-28)، می‌توان حدس زد که ابن‌اثیر در ذکر این روایتها بر کتاب مشارب التجارب تکیه داشته است، اما این نکته در پژوهشهای مربوط به این دوره چندان مورد توجه قرار نگرفته است.
ابوالفضل بیهقی که خود ناظر بسیاری از رویدادهای دورۀ فرمانروایی محمود و مسعود غزنوی بوده، تنها اشاره کرده که احمد ینالتگین به روزگار محمود (حک‍ 388-421ق) خزانه‌دار بوده است (ص 349؛ نیز نک‍ : گردیزی، 425)، اما به گفتۀ ابن‌اثیر، هنگامی که محمود برخی از نواحی هندوستان را گشود، احمد ینالتگین را به عنوان نایب خود بر آن مناطق برگمارد و او در این مقام کفایت و شایستگی از خود نشان داد (9/ 428) و نیز در واپسین لشکرکشی محمود به هند، احمد در مقدمۀ لشکر سلطان، شهر برسی (نرسی؟) را به باد غارت داد (بیهقی، علی، همانجا)، ولی ابن‌اثیر که ذیل حوادث 421ق، با تفصیل بیشتری به این رویداد پرداخته، به تهاجم خود احمد ینالتگین به این شهر اشاره دارد (9/ 395-396). باتوجه به اینکه، به روایت ابوالفضل بیهقی (همانجا)، سلطان مسعود، احمد را فقط خزانه‌دار پدر خویش خوانده و او را در کار سپاهیگری، مردی بی‌تجربه دانسته و گفه است که وی «شاگردی سالاران نکرده»، باید به گزارشهای علی بن زید بیهقی و ابن اثیر، با دیدۀ تأمل نگریست.
هنگامی که مسعود در 421ق، برخلاف وصیت پدر و پس از چیرگی بر برادرش محمد، به سلطنت نشست و به مصادره و قتل بسیاری از کارگزاران پدر فرمان داد، به روایت گردیزی (همانجا)، اموال احمد ینالتگین را نیز مصادره کرد و همین امر عصیان آیندۀ او را در هند موجب شد (نک‍ : دنبالۀ مقاله). به گزارش ابوالفضل بیهقی، چون مسعود در 422ق سپهسالار سابق هندوستان، اریارق را فرو گرفت. احمد ینالتگین را به جای وی برگماشت. با اینکه احمد ینالتگین از دشمنان پیشین احمدبن حسن میمندی (ه‍ م) وزیر به‌شمار می‌رفت و به روایت بیهقی، مصادرۀ اموال احمد به دست همین وزیر انجام گرفت، اما وزیر نیز این انتصاب را تأیید کرد، زیرا بر آن بود که عامل هندوستان، ابوالحسن علی‌قاضی‌شیراز را که قریب خود در امر وزارت می‌پنداشت، براندازد. این امر و نیز ادعای احمد ینالتگین مبنی بر آنکه وی فرزند سلطان محمود است، موجب شد که وی به رغم نداشتن تجربۀ کافی در سپاهیگری، به این مقام مهم دست یابد (ص 349-350، 515؛ نیز نک‍ : بازورث، 1/ 106).
ادارۀ قلمرو غزنویان در هند، ساختاری دوگانه داشت: یکی فرماندهی نظامی که در دست سپهسالارانی بود که خاستگاه غلامی داشتند و دیگری سازمان اداری که دبیری ایرانی بر آن نظارت داشت (همو، 1/ 73). احمد ینالتگین پس از ورود به هند، به زودی با ابوالحسن علی قاضی شیراز، عامل آنجا، بر سر تقسیم قدرت به کشمکش برخاست و به پشتیبانی نظامیان و غازیان در هند و نیز به پشتگرمی احمد بن حسن میمندی در دربار غزنه، بر آن شد که قدرت را به‌طور کامل قبضه کند. از همین‌رو در 424ق از آب سند گذشت و بنارس را گشود و اموال بسیاری به غنیمت گرفت. او این‌غنایم را که اصولاً برای کسانی که به حکومت هند فرستاده می‌شدند، وسوسه‌انگیز بود، همراه با خراج شاهزادگان هند، خود تصاحب کرد و تنها بخش کوچکی از آن را به دیوان هند فرستاد. از سوی دیگر وی کسانی را برای خریداری غلامانی ترک، نهانی به ترکستان فرستاد تا از این راه سربازانی وفادار پیرامون خود گرد آورد، سپهسالار هند پس از آنکه توانست برخی از ترکمنهای آن حدود را نیز با خود همراه سازد، در 425ق آشکارا بر ضد دولت غزنوی سر به شورش برداشت (بیهقی، ابوالفضل، 515-517، 519-520). ابوالفضل بیهقی نیرو گرفتن ترکمنها و آشوبگری آنان را در خراسان، نتیجۀ عصیان حمد ینالتگین در هندوستان دانسته است (ص 514-515).
افزون بر این، در برخی از شهرهای دیگر قلمرو امپراتوری غزنوی چون خوارزم و عراق عجم نیز اغتشاش پدید آمده بود (همو، 545؛ نیز نک‍ : هیگ، 28-29) و در این میان نواحی هند به سبب ثروت انبوه آن برای دولت غزنوی از اهمیت خاصی برخوردار بود. از همین‌رو سلطان مسعود به سرکوب شورش احمد ینالتگین سرسختانه پای فشرد. به گفتۀ گردیزی (ص 430-431)، احمد ینالتگین نخست سپاهی را که مسعود برای سرکوب شورش او به هند گسیل داشته بود، سخت شکست داد و تارومار کرد؛ اما ابن‌اثیر گفته است خود سلطان به هند لشکر کشید و شورش را فرونشاند و بار دیگر وی را فرمانبردار خود کرد، اما احمد پس از بازگشت سلطان، دوباره سر به شورش برداشت و این‌بار ملک هند (تلک) از سوی سلطان به مقابله رفت و او را درهم شکست (9/ 433، 441-442). با اینهمه ابوالفضل بیهقی فقط از پیکار تلک که سلطان او را به سپهسالاری هند و فروکوفتن احمد فرستاده بود، یاد کرده است. سرانجام احمد چون نتوانست در مقابل سپاه غزنوی مقاومت کند، گریخت و هنگام عبور از آب سند کشته شد و پسرش نیز به اسارت درآمد (ص 519-522، 545-546، 558). تاریخ مرگ احمد را 426ق (ابن‌اثیر، همانجا) و 427ق (گردیزی، همانجا) نیز گفته‌اند.

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، 1350ش؛ بیهقی، علی، تاریخ بیهق، به کوشش کلیم‌الله حسینی، حیدرآباد، 1968م؛ باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، 1356ش؛ گردیزی، عبدالحی، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ نیز:

Haig, Wolseley, «The Yamīnī Dynasty of Ghanzī and Lahore...», The Cambridge History of india, Delhi, 1987, vol. III.
ابوالفضل خطیبی